۱. علی محمد سعادتی- فارغ‌التحصیل دکتری شهرسازی، شهردار منطقه ۱۲
۲. مصطفی حسینی کومله- دانشجوی دکتری شهرسازی، معاون برنامه‌ریزی شهرداری منطقه ۱۲
1- amsaadati@gmail.com
2- mostafa_name@yahoo.com
مقدمه
منطقه 12 شهرداری تهران، در مقام هسته تاریخی پایتخت، با در بر گرفتن تمامی حصار صفوی و بیش از 70 درصد حصار ناصری، قلب تاریخی شهر تهران محسوب می‌شود. از ویژگی های منحصر بفرد این منطقه، وجود مراکز تاریخی، سیاسی، اقتصادی، آموزشی و مذهبی در آن به صورت توامان می باشد. مرور تاریخ توسعه و شکل گیری شهر تهران، گواه آن است که قلب تاریخی تهران، شهری کامل با همه وجوه و شئون زندگی شهری است. هم پیوندی در ابعاد مختلف زندگی اعم از سکونت، فعالیت، فراغت و عبادت، و نیز ایجاد تعادل میان آنها عامل شکل دهنده هویتی منسجم و یکپارچه، در قالب یک سیستم جامع و کارآمد است. طی سالیان گذشته، تغییر نقش و مقیاس شهر و نیز غلبه شأن فعالیت بر دیگر شئون زندگی شهری، سبب ایجاد اختلال در عملکرد مرکز تاریخی شهر تهران گردیده است.
تغییر شتابان شهر تهران پس از مبدل شدن به پایتخت و مواجهه با تجدد، بر هم ریختن تعادل زندگی شهری با غلبه تجارت بر سکونت، تغییر گسترده مقیاس های شهری، و تبدیل بازار محلی شهر به بازاری ملی، از جمله عوامل ایجاد این اختلال کارکردی بوده است. مهاجرت ساکنان اصیل، افزایش بزه و ناامنی، شب مردگی، ظهور فعالیت های ناسازگار، کاهش تاب آوری محلات و بازار تهران، توزیع نامتوازن خدمات و در نهایت تنزل منزلت و جایگاه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی از جمله مواردیست که می‌توان در این خصوص به آنها اشاره نمود.
برنامه ارتقای کیفیت زندگی در چنین بستری، با رویکرد تقویت سکونت و توسعه گردشگری و با اتخاذ راهبرد طب سوزنی شهری در صدد احیای ارزش‌های مغفول مانده قلب تاریخی تهران برآمده است. در این راستا پس از انجام هدف گذاری در زمینه های تخصصی مدیریت شهری، شامل «شهرسازی- معماری و زیرساخت شهری»، «خدمات و زیباسازی شهری»، «حمل و نقل و ترافیک شهری» و «اجتماع و فرهنگ شهری» با نگاهی همه جانبه و کل گرایانه به زندگی در شهر، اجرای پروژه های شهری بر مبنای مشارکت را در دستور کار خود قرار داد.
برنامه ارتقای کیفیت زندگی در مرکز تاریخی تهران
ارتقای کیفیت عرصه عمومی شهر، در سایه برنامه ارتقای کیفیت زندگی می‌کوشد تا با تغییر تصویر ذهنی ایجاد شده به جهت معضلات و مشکلات موجود در منطقه، به ایجاد یک شخصیت منحصر به فرد برای بافت تاریخی بپردازد. در چارچوب این برنامه، ارتقای کیفیت زندگی در مرکز تاریخی تهران با آغاز یک فرآیند بازآفرینی شهری بر پایه بهره برداری مجدد و بازگرداندن فضاهای رها و گم شده به چرخه زندگی شهری و تشویق و ترغیب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به احیاء و بازبکارگیری بناهای ارزشمند تاریخی است. از این طریق، ارتقاء کیفیت کالبدی و منزلت اجتماعی توسط اعیان سازی و ایجاد ارزش افزوده اقتصادی تامین گردیده و ابعاد گوناگون زندگی شهری در مرکز تاریخی را متعادل می‌نماید.
از سوی دیگر، مطرح شدن ارتقای کیفیت محیطی به عنوان یک تقاضای عمومی، مدیریت شهری را بر اخذ گامی جدی در راستای حل مشکلات و چالش‌های مرکز تاریخی تهران مصمم نمود. گامی که توانست به طور غیرمستقیم بر رونق اقتصاد -گردشگری اثرگذار باشد و با اقتصاد سوداگرانه ای که به دنبال افزایش تراکم ساختمانی و گسترش بی مهابای بازار و فعالیت های پشتیبان آن، ایجاد شده است، مقابله کند و از این طریق مشارکت بخش خصوصی و سازمان های مردم نهاد به منظور ارتقای شأن مرکز تاریخی شهر تهران را جلب نماید. با این نگاه، اهمیت توسعه گردشگری و لزوم ایجاد یک برند شاخص از محدوده تاریخی، در چارچوب برنامه ارتقای کیفیت زندگی در قلب تهران، سبب به کار بستن استراتژی توسعه و بهره‌برداری از عرصه عمومی گردید.
تدوین برنامه ارتقای کیفیت زندگی با دو رویکرد اصلی توسعه گردشگری و تقویت سکونت اتفاق افتاد. اهداف و راهبردهای این برنامه با نگاه به اسناد فرادست در زمینه های معماری و شهرسازی، توسعه و عمران، خدمات و زیباسازی، محیط زیست، حمل و نقل و ترافیک، و اجتماع و فرهنگ تنظیم گردیده است. از ویژگی های مهم این برنامه اتکاء به رویکرد مشارکتی، پرهیز از مداخلات گسترده در بافت شهری و تأکید ویژه بر برنامه ریزی محله- محور است. در این نگاه، اگر بافت شهری یک ارگانیسم زنده و پویا تلقی شود، به شکلی تمثیلی می توان گفت که رویکرد طب سوزنی به عنوان جایگزین یک عمل جراحی گسترده، برای درمان بیماری این ارگانیسم زنده قرار گرفته است. این راهبرد، حرکت از پروژه های کلان مقیاس با نگاه بالا به پایین را به سمت شناسایی نقاط محرک احیای محلات و تعریف پروژه‌های خرد مقیاس محلی بر مبنای برنامه ریزی محله محور تغییر داد. توجه به لزوم حفظ هویت محلات، اصل مهمی بود که در استراتژی های مدیریتی شهر تهران به فراموشی سپرده شده بود. تعریف پروژه های کلان مقیاسی که در مناطق مختلف شهر اجرا می‌شد، اما شاید در بسیاری از موارد ساکنین و کاربران آن محلات از آنها بهره‌مند نمی‌شدند.
ضمن تصویب برنامه اقدام محلی برنامه ارتقای کیفیت زندگی مرکز تاریخی تهران در شورای اسلامی شهر تهران در سال 1395، برخی پروژه های پیشتاز بر مبنای برنامه اقدام یاد شده در سال‌های 1394 تا 1396 شامل بهسازی گذرهای تاریخی، پیاده مدارسازی معابر شهری، بازسازی دروازه های تاریخی و نظایر آن به مرحله‌ی اجرا درآمد.
برنامه ارتقای کیفیت زندگی در مرکز تاریخی تهران زمینه ساز برنامه ریزی و اولویت بندی اقدامات عملیاتی در حوزه های کالبد شهری و انضباط شهری با هدف پاسداشت از میراث ملموس و معنوی و ذخایر فرهنگی شهر است. از راهبردهای این برنامه در بخش کالبد شهری و در حوزه «شهرسازی، معماری و زیرساخت شهری»، احیا، مرمت و ساماندهی بناها و اماکن تاریخی و تقویت بافت ارزشمند هویتی، زمینه گرایى و هویت ارزشمند معمارى، توسعه زیرساخت های حرکت پیاده، توسعه عرصه های عمومی، و ایجاد سرزندگی، در بخش انضباط شهری در حوزه «خدمات و زیباسازی شهری»، ارتقای کیفیت های محیطی و انتظام بصری و ساماندهی مبلمان شهری، در حوزه «حمل و نقل و ترافیک شهری»، افزایش ایمنى و آرام‌سازی، در حوزه « اجتماع و فرهنگ شهری»، ارتقاى امنیت محیطی، بسترسازى براى کارآفرینى و بهبود کسب و کار و توسعه صنعت گردشگرى و گذران اوقات فراغت است که نمونه ای از هم پیوندی تمامی این حوزه های با یکدیگر تجربه ارتقای کیفیت و بازآفرینی عرصه عمومی خیابان سی تیر می باشد.
گام نخست این فرآیند، اجرای پروژه های پیشتاز شامل بهسازی گذرهای تاریخی سی تیر، پامنار، امامزاده یحیی(ع)، و پیاده مدارسازی بازارچه شهید طرخانی، گذر حاجیها، آرام سازی میدان بهارستان، چهارراه مخبرالدوله، چهارراه سرچشمه، چهارراه سیروس، احیاء و بازسازی دروازه های تاریخی حضرت عبدالعظیم(ع) و دروازه غار، احداث بوستان محلی امامزاده یحیی (ع) و … بود. اما گام دوم برنامه از سال 1397، تجربه ای مشارکت جویانه از فرآیند احیاء و بازآفرینی در قلب تهران را رقم زد که در نوع خود کم سابقه بود.
احیا و بازآفرینی مشارکتی محلات در مرکز تاریخی تهران
از جمله مبانی مهم در برنامه ارتقای کیفیت زندگی، اتکاء به مشارکت بخش های مختلف در مسیر توسعه شهری بود که با دستاوردهای ارزشمندی برای بافت تاریخی شهر تهران در منطقه 12، روبرو بوده است. تسریع در اجرای پروژه ها، صرفه جویی در هزینه ها و نیز افزایش رضایتمندی و تعلق خاطر شهروندان از مهم ترین این دستاوردها می‌باشد. مشارکت شهروندان در اجرای پروژه های شهری مبتنی بر نظر، سلیقه و ذائقه آنها، بستر نظارت مردمی بر روند اجرای طرح ها و نگهداشت آن ها را به همراه داشته است. اتفاق مبارکی که مولود همدلی و همراهی مدیران شهری با مردم است.
با این رویکرد، گام دوم برنامه ارتقای کیفیت زندگی در مرکز تاریخی تهران که از سال 1397 آغاز گردید، بر مبنای بازآفرینی مشارکتی محلات پیش گرفته شد. تجاربی نظیر مشارکت بخش خصوصی در احیای ابنیه تاریخی، همکاری شرکت های دانش بنیان و اجتماع محلی در راه‌اندازی کسب و کارهای خانگی هوشمند، بهره برداری از عرصه عمومی خیابان سی تیر با همکاری بخش خصوصی، کمپین چراغ های روشن لاله‌زار، راه‌اندازی پویش های مردمی در بازار تهران، حضور سمن ها و فعالان اقتصادی در نگهداری مراکز جامع کاهش آسیب های اجتماعی و مقابله با اپیدمی کووید 19 در همراهی با شهروندان از مثال های بارز رویکرد مشارکت محور در فرآیند ارتقای کیفیت زندگی در قلب تهران می‌باشد.
از مصادیق خاص تبلور مشارکت مردمی در برنامه ارتقای کیفیت زندگی در قلب تهران، فرآیند احیای بناهای تاریخی با مشارکت سرمایه گذاران حوزه فرهنگ می باشد که تاثیر بسیاری بر تسری انگیزه های حفاظتی بر همسایگان و تبدیل دانه‌ها به خوشه های احیا و امید به ترمیم تدریجی بافت را ایجاد نموده است.
فرآیند احیای مشارکت جویانه بافت شهری با نگاه توسعه گردشگری و تقویت سکونت و با تمرکز بر دارایی های شهرداری تهران از خانه گذر آقا موسی آغاز شد. خانه ای که در کوچه ای با همین نام قرار دارد. نام این کوچه در اولین نقشه شهر تهران که در سال 1275 خورشیدی، که توسط کرشیش ترسیم شد، به نام آقا موسی تاجر آمده است. در آن نقشه، اسم کوچه اصلی «امین الدوله» است که امروز نام «شهید خلیلی مفرد» گرفته‌است.
این بنا دارای پیشینه قاجاری و یادگارهایی از دوره پهلوی است که در حال حاضر، در دو سطح زیرزمین و طبقه همکف،370 متر مربع مساحت و حدود 400 مترمربع زیربنا دارد. در زیرزمین شمالی دو خزینه با دیواره های پوشش ساروج و در بالای خزینه ها، دیوارها دارای نقوش آهک بری هستند. این نقوش، پیش از شروع مرمت و بازسازی، سراسر زیر پلاستر سیمان و گچ پوشیده شده بود، به گونه‌ای که صاحب قبلی خانه هم از این نقوش خبر نداشت. در طول سکونت دهه های در این خانه، بسیاری از زیبایی های آن مستور شد. به عنوان مثال کف حیاط که از آجر نظامی بود با موزاییک و سیمان فرش شد و نماهای سنگ حجاری شده زیرزمین شرقی را با سیمان پوشاندند. در این دوره آب‌انبار را پر کردند و در و حاشیه سنگی آن را با سیمان پوشاندند.
فرآیند مرمت خانه اردیبهشت عودلاجان به عنوان یکی از املاک تحت تملک شهرداری به صورت واگذاری در قالب قراردادهای (BOT) به بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران حوزه فرهنگ (موسسه فرهنگی اردیبهشت عودلاجان) از اغاز سال 1398 آغاز گردیده و به رغم محدویت های ناشی از شیوع بیماری کووید 19 امروز به پایان رسیده و در حال بهره برداری در قالب موسسه فرهنگی اردیبهشت عودلاجان می‌باشد. در این سرمایه گذاری، گروهی از معماران و هنرمندان تراز اول حوزه سینمای کشور با سرمایه‌گذاری بر روی یکی از بضاعت های تاریخی شهر دستی به یاری بر آورده و گنجی پنهان را از دل فراموشی بیرون کشیده و زنگار از رویش زدوده اند.
احیا و بازآفرینی خانه گذر آقاموسی، تاسیس موسسه فرهنگی در بافت تاریخی عودلاجان و به کارگیری ظرفیت معماران و هنرمندان در فرآیند مرمت و بهره برداری این بنای تاریخی و ارزشمند به طور مشخص نتایج ذیل را در برداشته است:
1)جلب مشارکت بخش خصوصی در فرآیند مرمت و بهره برداری از این بنای واجد ارزش در بخش تخریب شده محله عودلاجان در دهه 80 و آغاز فرآیند جایگزینی مرمت و حفاظت به جای تخریب در بافت تاریخی.
2) کشف ویژگی ها و ارزش های منحصر به فرد معماری در فرآیند مرمت بنا شامل کشف یک حمام تاریخی اختصاصی مدفون شده در طبقه زیرین به همراه آهک بری های قاجاری و گلخن و آتشدان به عنوان سیستم گرمایشی حمام، کشف حوض قدیمی از جنس ساروج در سطوح زیرین حیاط موجود و کشف یک چهارطاقی ارتباط دهنده بنا با ابنیه همجوار.
3) تاثیر قابل ملاحظه مرمت بنای یاد شده در مالکان همجوار بر پایه راهبرد طب سوزنی شهری.
به عنوان نمونه یکی از املاک همجوار علی رغم نیت قبلی مالکان مبنی بر تخریب و نوسازی، پس از ملاحظه این تجربه موفق، مرمت بنای ارزشمند خود را آغاز نموده است.
4) اعلام آمادگی سرمایه گذاران حوزه فرهنگ و هنر به مشارکت در فرآیند ساخت و احیای اراضی رها شده در محدوده گذر برازجان.
استفاده حداکثری از ظرفیت ارزش‌های تاریخی و مکانی خاطره انگیز با رویکرد توسعه گردشگری از یک سو در مقیاس فرامنطقه‌ای منجر به معرفی اماکن تاریخی منطقه به شهروندان تهرانی گردیده و از سوی دیگر در مقیاس محله محور منجر به افزایش امید به حضور و تقویت سکونت در محلات ارزشمند تاریخی منطقه گردیده است.
در حوزه توانمندسازی مشارکتی جامعه محلی، باتوجه به حضور زنان کارآفرین سرپرست خانوار در سطح محلات آبشار، ایران و دروازه شمیران در منطقه 12، توانمندسازی آن ها و تشکیل گروه نهادی برای رشد و ارتقای توانایی آنان در راستای رسیدن به استقلال مالی و پیدا کردن جایگاه اجتماعی در دستور کار قرار گرفت.
بهره گیری از توانمندی های یک شرکت دانش بنیان در راه‌اندازی صفحات فروش آنلاین و برقراری پیوند میان این مجموعه (گروه دانش‌بنیان ذوق) و صاحبان مهارت و کسب و‌کارهای خرد با تلاش دفتر توسعه محلی، زمینه ای برای شکل‌گیری مشارکتی کسب و‌کار خانگی هوشمند با هدف توانمندسازی اجتماعی در قلب تهران گردیده است. دفتر توسعه محله ای آبشار، ایران و دروازه شمیران در راستای حل مشکلات مطرح شده، ابتدا با شناخت وضع موجود، نیازسنجی از افراد شناسایی شده در سطح محلات صورت گرفت. سپس گروه نهادی از زنان شاغل سرپرست خانوار و افراد کم توان در سطح محلات تشکیل شد. پس از ارتباط گیری با سمن های فعال در حوزه کارآفرینی و حمایت از مشاغل دوره های آموزشی بر اساس اولویت های آموزشی احصا شده و همچنین کارگاه های روانشناسی و اجتماعی براساس نیازهای افراد برای آنان برگزار گردید.
پس از جلب اعتماد و مشارکت افراد، در راستای افزایش توانایی آنان در فروش محصولات خود به صورت مجازی، ابتدا نحوه کار با شبکه مجازی اینستاگرام به آنان آموزش داده شد و همچنین نحوه کار با سایر نرم افزارهای مرتبط جهت بهتر دیده شدن صفحات آنان به ایشان آموزش داده شد. همچنین کلاس های رفع اشکال نیز به صورت مرتب با همکاری کارشناسان در دفتر توسعه برگزار گردید. سپس با معرفی شرکت دانش‌بنیان ذوق از سوی شهرداری منطقه 12، همکاری با این شرکت و سایت حجره ذوق صورت گرفت. با جلب مشارکت توسط این سایت و هماهنگی با مدیر عامل شرکت دانش بنیان ذوق، جهت هویت بخشی به محصولات کارآفرینان برای تمامی کارآفرینان لوگو و اسم برندی متناسب با محصولاتشان به صورت رایگان برای آنان طراحی گردید.
در نهایت باتوجه به اقدامات انجام شده پویشی تحت عنوان « من، پشتیبان من » در سطح محلات شکل گرفت که افراد نیازمند توانستند با مراجعه به دفتر توسعه محله پس از نیازسنجی توسط کارشناسان تمامی مراحل آموزش و دیگر اقدامات مورد نیاز جهت بهبود کسب و کار خود بهره مند شوند.
در این جهت اهم اقدامات صورت گرفته به شرح ذیل می باشد:
- برگزاری جلسات مشاوره فردی و گروهی جهت توانمندسازی اجتماعی کارآفرینان در پایگاه اجتماعی محلات.
- افزایش سطح رضایت افراد شناسایی شده و جلب اعتماد جهت ادامه همکاری.
- هویت بخشی به محصولات کسب و کار خانگی کارآفرینان محلی (تهیه لوگو و اسم برند).
- آموزش مهارت های لازم توسط گروه های کارآفرینی و شروع به کار گروهی.
- افزایش فروش محصولات کارآفرینان از طریق شبکه های مجازی اختصاصی هریک از آنان.
- افزایش توانمندی کارآفرینان در حوزه دیجیتال مارکتینگ و آشنایی با مفاهیم ابتدایی این حوزه.
- تشکیل کارگروه ویژه زنان سرپرست خانوار در شهرداری منطقه 12 (با همکاری دیگر نهادهای مرتبط).
- ثبت نام کارآفرینان در سایت و شروع آموزش نحوه استفاده از سایت.
- عقد تفاهم نامه همکاری کارآفرینان جهت بهره برداری از سایت (با در نظر گرفتن آموزش رایگان و پشتیبانی رایگان)
از مهم ترین دستاورد های حاصل از در پویش یاد شده در راستای تحقق کسب و کار خانگی هوشمند در محلات مرکز تاریخی تهران موارد ذیل می‌باشد:
1) توانمندی سازی کارآفرینان محلی و برقراری پیوند میان آنها و مجموعه های دانش‌بنیان
یکی از نخستین دستاوردها حاصل برقراری پیوند میان نیازها و توانمندی هاست. شهرداری منطقه 12با همکاری دفتر توسعه محله ای تلاش کرد تا نیاز صاحبان کسب و کارهای خرد را در زمینه بازار فروش با استفاده از ظرفیت صفحات فروش اینترنتی یکی از شرکت های دانش بنیان (مجموعه ذوق) رفع کند و بدین ترتیب به عنوان بخشی از یکی فرآیند مشارکتی در زمینه تواندسازی اجتماع محلی نقش ایفا نماید.
2) دستیابی به اهداف مرتبط با شهر هوشمند در مقیاس محلی در شکل گیری محلات شهری هوشمند
یکی دیگر از نتایج حاصل شده، تحقق هدف محلات هوشمند در فرآیند مبتنی بر برنامه ریزی محله محور است که یکی از ارکان کلیدی برنامه ارتقای کیفیت زندگی در قلب تهران می باشد.
3) گسترش و توسعه بازار هدف کسب و کارهای خانگی
امکان‌سنجی صادرات محصولات خانگی پس از تقویت برندینگ کسب و کارها، توسعه بازار و توانمندسازی صاحبان کسب و کار و نیز خروج از چرخه‌ی حمایتی یکی از دستاوردهایی است که برای این پروژه متصور می‌باشد.
تجربه ارتقا کیفیت عرصه عمومی خیابان سی تیر، به عنوان یکی از عناصر ساختاری مرکز تاریخی تهران و در راستای اهداف و سیاست های گوناگون برنامه ارتقای کیفیت زندگی در مرکز تاریخی شهر، تجربه ای بدیع از سرمایه گذاری بر روی ظرفیت ها و بضاعت های فرهنگی است. در این تجربه علاوه بر استحصال درآمد پایدار به نفع شهر و اثرات اقتصادی درخشان بر عناصر عملکردی پیرامون، گامی جدی به سوی احیای حیات مدنی و توسعه انسان مدار و شهروندمدار برداشته شده است، خیابان سی تیر در مسیر تکاملی خود، گفتگو و ارتباط تعاملی خود را با عناصر عملکردی ارزشمند جداره های خیابان (موزه ها، عناصر مذهبی و دینی، فضاهای آموزشی، کافه ها و …) ایجاد کرده و به صورت فزاینده ای ظرفیت های فرهنگی پنهان خود و ساختمان ها و بافت ارزشمند پیرامونش را با شهروندان به اشتراک گذارده است.
این خیابان در جهت شمالی- جنوبی حد فاصل حصار صفوی و حصار ناصری تهران واقع شده است. پیش از آغاز فرآیند بهسازی مشکلاتی همچون عدم حضور فعال مردم در عرصه عمومی، هرج و مرج ترافیکی، حضور موتورسواران در پیاده روها، جداره های غیرفعال و عدم استطاعت فضا برای حرکت پیاده و عدم برقراری ارتباط میان عرصه عمومی خیابان و عناصر ارزشمند فرهنگی- تاریخی در این عرصه وجود داشت. طرح بهسازی خیابان سی‌تیر، در چارچوب گام نخست برنامه ارتقای کیفیت زندگی در قلب تهران، با توجه و تمرکز بر اهداف عملیاتی ذیل تهیه گردید: - شهرسازی، معماری و زیرساخت شهری: بازنمایی ارزش تاریخی، طراحی هماهنگ مسیر پیاده و سواره، اتصال فضای عمومی به عرصه ساختمان های ارزشمند تاریخی، تغییر ماهیت فعالیت های جاری با تزریق فعالیت های تفرجی.
- خدمات و زیباسازی شهری: حذف آلودگی‌ها و اغتشاشات بصری در جداره خیابان، طراحی جداره سبز در بدنه های صلب، ممتد و غیرفعال خیابان، تجهیز و تکمیل مبلمان شهری (روشنایی، سطل زباله و نیمکت و …).
- حمل و نقل و ترافیک شهری: کاهش سرعت حرکت سواره، ایمن سازی تقاطع های پیاده، افزایش سهم عابر پیاده در خیابان.
- اجتماع و فرهنگ شهری: تأمین روشنایی و افزایش امنیت محیط در شب، افزایش مدت زمان فعالیت ها در شبانه روز، احداث غرفه های غذای خیابانی به ویژه در مقطع آغازین.
طراحی بهسازی عرصه عمومی خیابان با هدف‌گذاری عملیاتی فوق به انجام رسید. استفاده از تعطیلات نوروز به منظور اجرای عملیات عمرانی خیابان در آغاز سال 1395، فرصتی را فراهم آورد تا اجرای عملیات بهسازی به سرعت و در زمانی حدود یک ماه به پایان برسد. از جمله نکات شایان ذکر در خصوص عملیات عمرانی پروژه، کشف سنگفرش های قدیمی دوره پهلوی اول در تقاطع خیابان های سی تیر و جمهوری در فرآیند تخریب خیابان، استخراج سنگ های قدیمی و اجرای مجدد آنها پس از عملیات زیرسازی خیابان است. بعد از پایان عملیات کفسازی خیابان، حذف زواید و ساماندهی جداره های شهری خیابان در دستور کار قرار گرفت و جداره سبز انبوهی در مقطع جنوبی خیابان و در فضای مقابل موزه ملی در جداره غربی خیابان به اجرا درآمد.
بهره برداری از عرصه عمومی خیابان به عنوان یکی از سرمایه‌های فرهنگی شهری گام بعدی پروژه بود که توانست نشان دهد هزینه کردن در بهسازی عرصه عمومی خیابان های تاریخی سرمایه‌گذاری بر گنج های پنهان شهر است. برگزاری مزایده عمومی جهت بهره برداری از بخشی از عرصه عمومی خیابان، اقدامی بود که در همراهی و همکاری با بخش خصوصی خیابان را در مدت زمانی کمتر از سه سال به یکی از جاذب ترین خیابان های پایتخت تبدیل نمود.
دستاوردهای این طرح در ابعاد «اجتماع و فرهنگ شهری»، ایجاد کسب و کار از طریق احداث غرفه های غذای خیابانی، بازنمایی ارزش تاریخی ابنیه واجد ارزش، توسعه گردشگری و تأمین خدمات مورد نیاز تورهای گردشگری بافت مرکزی، احیای زندگی شبانه و ارتقای امنیت اجتماعی، در « ابعاد شهرسازی، معماری و زیرساخت های شهری»، طراحی هماهنگ کفسازی مسیر پیاده و سواره، در ابعاد «حمل و نقل و ترافیک شهری»، کاهش سرعت حرکت سواره، افزایش قلمروی حرکت پیاده، ایمن سازی تقاطع های پیاده، تغییر ماهیت فعالیت های جاری در فضای عمومی با تزریق فعالیت های تفرجی و در ابعاد « خدمات و زیباسازی شهری»، افزایش مدت زمان فعالیت ها در شبانه روز، تجهیز و تکمیل مبلمان شهر در محدوده پیاده‌رو است. کیفیت عرصه های عمومی معیار سنجشی برای میزان مطلوب بودن آن ها محسوب می شود. رضایت از کیفیت های محیطی در محور سی تیر موجب می‌گردد که این عرصه به یک کانون فعالیت برای جذب جمعیت تبدیل شود و فعالیت گردشگری در آن تداوم یابد.
ارزیابی بعد اجتماعی طرح - تقویت حیات مدنی، افزایش حضورپذیری خیابان و بهره برداری گسترده از عرصه عمومی خیابان توسط شهروندان در ساعات مختلفی از شبانه روز.
- تقویت امنیت و احیای زندگی شبانه در یکی از عناصر ساختاری فرهنگی و تاریخی قلب تهران.
- استقبال عمومی از طرح در شبکه های مجازی شامل پست در اینستاگرام، نظر در رسانه‌های اجتماعی، تبادل خبر در رسانه های اجتماعی و … (در بازه زمانی اسفند 1394 تا کنون)
ارزیابی بعد اقتصادی طرح - هزینه – فایده: مجموع هزینه های صرف شده برای طراحی و اجرا در مجموع 41 میلیارد ریال است که ظرف مدت 3 سال از بهره برداری مبلغی بالغ بر 50 میلیارد ریال بازگشت سرمایه داشته است.
- هزینه – فرصت: محور سی تیر نسبت به زمان قبل از اجرای طرح با اقبال بیشتری برای سرمایه‌گذاری رو به رو شده است. از جمله فرصت های فراهم شده می‌توان به شکل‌گیری مقصد کسب و کارهای کوچک مقیاس به ویژه در حوزه پذیرایی و گردشگری، تمایل به سرمایه‌گذاری و بهسازی بافت، و افزایش و توسعه صنعت گردشگری به نسبت سایر بافت‌ها و مناطق شهری تهران در عرصه گردشگری شهری و مجازی اشاره نمود.
بهره برداری از عرصه عمومی خیابان سی تیر با وجود ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آن با عنوان خیابان فرهنگ و ادیان به منظور برقراری زمینه‌ای برای حضور و تعامل شهروندان و گردشگران از اقوام و ادیان گوناگون با ارزش های هویتی و بضاعت های فرهنگی شهر، منجر به تغییر وجهه عمومی و تصویر ذهنی از یک معبر عمومی به یک مقصد خاص گردشگری در مقیاس بین‌المللی گردیده است. آرام سازی ترافیکی و امنیت محیطی، کاهش شب مردگی و بزه اجتماعی و افزایش رونق کسب و‌کار از جمله نشانه های تغییر چهره عمومی و ارتقای کیفیت زندگی در این خیابان هستند.
احیا و بازآفرینی مشارکت جویانه قلب تهران در زمینه ارتقای کیفیت عرصه عمومی، طرح ساماندهی خیابان لاله‌زار را به عنوان یکی از عناصر ساختار فرهنگی و تاریخی قلب تهران، در ارتباط و تعامل با کسبه و ذینفعان نشانه گرفت. در این راستا توجه همزمان به کالبد و ارزش های تاریخی و معماری و نیز بستر اجتماعی خیابان، شرایط را برای شکل‌گیری و اجرای پروژه پس از سال‌ها فراهم آورد.
خیابان لاله‌زار به عنوان بخشی از ساختار فرهنگی و تاریخی شهر تهران دارای پتانسیل های تاریخی و فرهنگی زیادی می‌باشد که بازآفرینی آن به عنوان پایگاه فرهنگی تاریخی شهر، نقش موثری در حفظ تاریخ و هویت شهر و خاطرات جمعی شهروندان تهرانی خواهد داشت.
در راستای ساماندهی این خیابان اقداماتی همچون برگزاری نشست هایی با اصناف، اعضای محترم شورای شهر، صاحبنظران و تشکیل ستاد ساماندهی خیابان لاله‌زار با هدف احصای راهبردهای عملیاتی و تحقق بخشی به راهبردهای یادشده صورت پذیرفت. یکی از کلیدی ترین نتایج حاصل از نشست های یاد شده به ویژه نشست های مشترک با کسبه و اهالی خیابان، مرمت بناها و ساماندهی جداره های ارزشمند خیابان توسط کسبه می باشد.
نخستین چراغ در جداره سازی و مرمت بنای خیابان لاله زار نو، توسط مردم روشن شد. توجه به مشارکت جمعی اهالی خیابان در ساماندهی و مرمت جداره های واجد ارزش خیابان لاله‌زار و اتکا به مسئولیت شهروندی کسبه خیابان، منجر به افزایش تعلق خاطر شهروندان گردید و کمپین چراغ‌های روشن لاله‌زار را در پی داشت. تاکنون شش چراغ به همت کسبه روشن گردید اجرای عملیات مرمت و جداره سازی آنها با هزینه مالکین و تحت حمایت و نظارت شهرداری منطقه 12 به اتمام رسیده است و چراغ های دیگر نیز یکی پس از دیگری بر تارک خیابان خواهند درخشید. بهره گیری از مسئولیت شهروندی در مرمت جداره های شهری به خیابان های دیگر قلب تهران نیز رسیده و چراغ های دیگری در قلب تهران امروز، روشن گردیده اند. ساماندهی جداره بازار کفاش ها در بازار تهران از جمله تجارب مشارکتی دیگر در احیای جداره های واجد ارزش شهری است.
در خصوص ساماندهی جداره خیابان لاله‌زار 32 بنای واجد ارزش و نیازمند مرمت و یا نیازمند پالایش جداره به علت حجم بالای اغتشاش بصری شناسایی گردیده است که در تعامل با مالکین جهت تشویق به بازپیرایی، طی یک فرآیند مشارکتی با تقبل بخش عمده هزینه از سوی مالکان، جداره سازی آن ها انجام می‌گردد.
نصب بنرهای اطلاع رسانی کمپین بر روی ابنیه در حال مرمت و جداره های در حال پاکسازی با هدف تقدیر و تشکر از مسئولیت اجتماعی شهروندان و تشویق دیگر مالکان و کسبه خیابان به روشن کردن چراغ های دیگر از جمله اقداماتی است که به منظور تقویت این پویش صورت پذیرفته است.
ساماندهی خیابان لاله زار و کمپین مشارکت محور چراغ‌های روشن لاله زار، تاکنون نتایج ذیل را در پی داشته است:
1) بهسازی و ساماندهی ترافیکی خیابان لاله زار نو
2) مرمت و بهسازی ابنیه واجد ارزش خیابان (عمارت خانه سینما، عمارت هرمز پیرنیا، خانه اتحادیه و …)
3) جداره سازی و پیرایش ابنیه ارزشمند
4) افزایش مشارکت شهروندی از طریق راه اندازی پویش های مردمی
5) صرفه جویی در منابع شهرداری به دلیل تقبل هزینه ها توسط خود مالکین
6) حفاظت مردمی از مرمت‌های انجام شده به دلیل افزایش تعلق خاطر و حس تعلق شهروندان به محیط
7) حذف اغتشاش بصری در سطح شهر
از دیگر تجارب احیا و بازآفرینی شهری در مرکز تاریخی تهران، راه اندازی پویش های مردمی در بازار تهران بود. در سال های اخیر کسبه بازار کفاش‌ها دست به کار شدند تا در نظافت یکی از شلوغ‌ترین و پرازدحام ترین راسته های بازار تهران و گردآوری پسماندهای آن بکوشند. همکاری شهرداری ناحیه، دفتر توسعه محلی و کسبه بازار پویشی را رقم زد که نقش کسبه را در فرآیند نگهداشت شهر یادآور ساخت. امروزه کمپین «دست به کار شیم» علاوه بر حوزه پسماند، با همراهی و مشارکت جمعی کسبه، ایمنی بازار را نیز هدف قرار داده است و بازاریان خود در جهت ایمن سازی سراها و حجره هایشان می‌کوشند. این امر تاکنون منجر به ایمن‌سازی تاسیسات برقی و تجهیز واحدهای کسبی به سیستم‌های اعلام و اطفاء در برخی از سراها گردیده است. در کمپین دست به کار شویم، مشارکت کسبه در نگهداشت و ایمن سازی بازار تهران، حساسیت عمومی در حوزه پاکیزگی محیط، تولید پسماند و ایمنی بازار تهران از جمله نتایج حاصل شده بوده است.
پرداختن به موضوع آسیب های اجتماعی در کلان شهری مانند تهران به لحاظ موقعیت ویژه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، اهمیت امر پیشگیری از آسیب های اجتماعی را دوچندان کرده است. محله هرندی (دروازه غار سابق) یکی از محلات قدیمی منطقه 12 که شدت مسائل موجود و آسیب های آن به حدی بود که به عنوان یک محله رها شده یاد می‌شد. وجود بناها و بافت های تخریب شده و رها شده، فضاهای بی دفاع شهری، خشونت های خیابانی، حضور کودکان کار و خیابان، مصرف دسته‌جمعی و خرید و فروش مواد مخدر، تن‌فروشی و قمارهای دسته جمعی نشان از وضعیت نابسامان این محله داشت. به شکل نظری می‌توان برهم خوردن تعادل زندگی شهری و غلبه فعالیت های پشتیبان حوزه کسب و کار به شان سکونتی محله را، زمینه ساز بسیاری از مسائل و آسیب های اجتماعی در این محله دانست.
راه‌اندازی و توسعه مراکز جامع کاهش آسیب های اجتماعی در قلب تهران با بهره گیری از تلاش های جمعی، تلخی مواجهه با آسیب ها را به شیرینی یک تجربه مشارکتی در خدمتگزاری و مسئولیت پذیری اجتماعی و مددرسانی به گروه های آسیب دیده و بی‌خانمان ها مبدل نمود.
مددسرای بانوان به یاری و با همراهی یکی از سازمان‌های مردم‌نهاد (موسسه نور سپید هدایت)، مسئولیت اجتماعی خیرین و فعالان اقتصادی اتاق بازرگانی تهران راه‌اندازی و به تنها مرکز جامع کاهش آسیب‌های اجتماعی در حوزه بانوان بدل گردید. مرکز توانمندسازی بهاران در فرآیند مددکاری و توانمندسازی گروه‌های آسیب‌دیده از ظرفیت کارآفرینان در توسعه و تجهیز مرکز بهره برده و به افزایش ظرفیت مرکز در جذب مددجویان منجر گردید. همچنین مرکز خدمات پایدار اجتماعی (مجموعه رویش) با هدف توسعه اشتغال، آموزش و سلامت در محله شهید هرندی به عنوان یکی از محلات کم برخوردار قلب تهران، دستان یاریگر فعالان اقتصادی و کارآفرینان را به گرمی فشرد و برای مقابله با پدیده فقر شهری و توانمندسازی اجتماع محلی، مسئولیت اجتماعی گروه های متمکن، بازاریان و فعالان اقتصادی را یادآور گردید. در این مجموعه علاوه بر شکل‌گیری فضای جمعی کارآفرینی و اشتغال با همکاری شبکه بهداشت شرق، موضوع توسعه سلامت و ارجاع گروه های کم برخوردار به مراکز درمان به عنوان یکی از حمایت های اجتماعی صورت می‌پذیرد.
حضور سمن ها و فعالان اقتصادی، سطح متعالی تری از کیفیت نگهداری مراکز کاهش آسیب های اجتماعی را در کنار صرفه جویی در هزینه ها و استفاده از مسئولیت اجتماعی فعالان اقتصادی و توانمندی سمن های تخصصی این حوزه رقم زد که دستاوردهای زیر را به همراه داشته است:
1) پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی و بهسازی محله هرندی.
2) اسکان سرا جهت ساماندهی بی سرپناهان و آسیب‌دیدگان اجتماعی محله هرندی.
3) همراه سرا جهت ساماندهی و اسکان همراهان بیمار با ارائه‌ی معرفی نامه از بخش مددکاری بیمارستان مربوطه.
4) آموزش و ارتقای آگاهی گروه هدف در خصوص پیشگیری و راه‌های مواجه با آسیب‌های اجتماعی.
5) توانمندسازی، کارآفرینی و مهارت آموزی در راستای کاهش آسیب جامعه هدف.
6) ایجاد زمینه های مشارکت سازمان های مردم نهاد در امر پیشگیری از آسیب های اجتماعی و افراد آسیب دیده و ارائه خدمات حمایتی و اجتماعی.
7) تقویت تعامل و همکاری با دستگاه های همتا و همکار درون‌سازمانی و برون سازمانی (بهزیستی، کمیته امام خمینی(ره)، نیروی انتظامی، قوه قضائیه، مراکز درمانی و بیمارستان ها).
8) استفاده حداکثری از ظرفیت های موجود محلی و ساماندهی منابع اجتماعی موجود.
در نهایت افزایش حساسیت عمومی و کمک به، به‌روزرسانی اطلاعات اولیه ناشی از غربال‌گری تلفنی شهروندان و پاکسازی سطوح در همراهی و همیاری با سطح ملی و استانی مبارزه با کووید 19، و به کارگیری لایه های گوناگون اجتماعی و نهادی اعم از مردم، شورایاران، بسیج، شبکه بهداشت شرق و … از جمله اثرات رویکرد مشارکت جویانه قلب تهران در مواجهه با پاندمی کووید 19 است.
جمع بندی
برنامه ارتقای کیفیت زندگی در مرکز تاریخی تهران که با رویکرد تقویت سکونت و توسعه گردشگری ایجاد گردید، بدون بهره گیری از مشارکت مردمی، دوام چندانی نداشت. چرا که شهر از آن مردم است و اقدامات کالبدی زمانی می توانند به بقای خود ادامه دهند که توسط صاحبان آن یعنی مردم ایجاد شده باشند. تجربیات مشارکتی صورت گرفته در مرکز تاریخی تهران، گواه آن است که مدیریت شهری بدون مدد گرفتن از مردم چندان موفق و تاثیرگذار نخواهد بود. همچنین در شرایط اقتصادی فعلی کشور، حضور سرمایه گذاران بخش خصوصی سبب تسریع در فرآیند پروژه ها و تامین هزینه های پروژه ها گردیده است. از سوی دیگر، حضور دغدغه مندان و فعالان اجتماعی و فرهنگی به عنوان سرمایه‌گذار در بافت تاریخی، سبب ایجاد موجی از فرهنگ سازی در بافت تاریخی شده است که دوام آن می تواند از جمله کلیدهای نجات بخش برای ارتقای کیفیت زندگی در بافت تاریخی تهران باشد. نگاه مدیریت شهری در شهرداری منطقه 12 طی سال های گذشته بر سپردن میراث شهر به صاحبان آن یعنی مردم و بر عهده داشتن نقش تسهیلگر در جهت حفظ بافت هویتی شهر تهران بوده است. حذف نگاه وظیفه عملکرد در شهرداری و ایجاد نگاه مشارکتی میان شهرداری و شهروندان، عاملی در جهت ارتقای حس تعلق خاطر شهروندان به کالبد شهری و حفظ هویت آنها می‌باشد. رویکردی که در صورت استمرار می تواند بافت تاریخی تهران را به نگینی در شهر و کشور تبدیل نماید.