آرمان جها نگیری
بندر بوشهر شبه جزیره ایست در بخش مرکزی شهرستان بوشهر و از جمله بنادر جنوبی کشور به شمار می آید که به دلیل نزدیکی و همجواری پیوسته هسته مرکزی شهر با دریا (به عنوان یکی از مهمترین و حساس ترین عناصر طبیعی/محیط زیستی) و در نتیجه وجود خط ساحلی شهری نسبتاً طولانی 15 کیلومتری، با چالش های محیط زیستی دوچندانی نسبت به دیگر شهرهای غیر ساحلی و حتی ساحلی، دست و پنجه نرم می‌کند. یکی از مهمترین این چالش ها با توجه به این ویژگی جغرافیایی شهر، موضوع مدیریت دفع پسماندها و پساب های شهری است. از آنجاییکه بر اساس آمارهای منتشر شده، سرانه تولید پسماند در بندر بوشهر حتی بیش از 2 برابر متوسط جهانی است (900 گرم به ازای هر نفر در شهر بوشهر در مقابل 400 گرم به ازای هر نفر در جهان)، اهمیت موضوع دوچندان خواهد بود. بنابراین این نوشتار سعی دارد که به طور کلی به مشکلات، تعارضات و دلایل وضعیت کنونی محیط زیست شهری بندر بوشهر از منظر مدیریت دفع پسماندها و پساب های شهری بپردازد.
اساساً حفاظت محیط زیست شهری را به طور کلی به هرگونه عملیاتی که برای نگهداری محیط زیست یا جلوگیری از تخریب آن صورت می‌گیرد، اطلاق می گردد. با وجود اینکه مسائل محیط زیست در هر شهر را می توان از منظر مبحث مختلفی چون سیل و آبگرفتگی، دفع آبهای سطحی و مصرف آب بی رویه، ریزگردها، آلودگی های صوتی و بصری و … مورد بررسی قرار داد. اما یکی از مهمترین این موضوعات بویژه در شهر بوشهر بدلیل نزدیکی مدام به عناصر حساس طبیعی مانند دریا، مبحث دفع پسماندها و پساب های شهر است.
به طور کلی زائدات مختلف تولید شده از فعالیت های مختلف شهری در بندر بوشهر را می توان به دو دستة کلی پسماند و پساب تقسیم کرد. در این تقسیم بندی، هر نوع ماده جامد، گاز و مایع (به غیر از فاضلاب شهری) را که به طور مستقیم یا غیر مستقیم از فعالیت انسانی حاصل شده و از نظر تولید کننده، زائد تلقی شود، پسماند محسوب می گردد. در تعریفی کلی، پسماند عبارت است از موادی اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی مختلف اﻧﺴﺎﻧﯽ، ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ و یا در آﯾﻨﺪه (ﻧﺰدﯾﮏ) ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ آن نبوده و دﻓﻊ آن با توجه به خطراتی که دارد، ﺿﺮوری اﺳﺖ. این پسماندها را می‌توان در سه گروه عمده خشک، تر و صنعتی دسته بندی کرد. پسماند خشک به پسماندهایی اطلاق می‌شود که به صورت پیوسته در شهر از فعالیت‌های جاری و روزمره افراد تولید می گردند. مانند انواع ظروف پلاستیکی، کاغذ، پارچه. همچنین پسماندهای تر نیز شامل آن دسته از پسماندهایی می شود که دارای رطوبتی (بعضاً تا 50 درصد) صورت عادی جمع آوری آنها تمهیداتی ویژه را طلب می‌کند مانند انواع زباله های غذایی، گیاهان و سبزیجات. در این میان نوع دیگری از پسماندها، پسماندهای ناشی از فعالیت های صنعتی، نفتی و … از قبیل انواع قطعات باقیمانده از تعمیرات تجهیزات صنعتی، انواع قطعات الکترونیکی هستند که اصطلاحاً به آنها پسماندهای صنعتی گفته می شود.
در میان این سه دسته، بیشترین آلاینده های شهری در بوشهر، پسماندهای شهری (خانگی) می باشند که روزانه در حجم قابل توجهی (بنابر فصل‌های مختلف روزانه بین ۱7۰ تا ۲۰۰ تن) تولید شده و به دلایل متعددی منشاء آلودگی های مختلف جبران ناپذیر در منابع خاکی و آبی و معضلات بهداشتی می شود.
از جمله مهمترین موانع اصلی در کنترل بهینه این موضوع را می‌توان در سه موضوع اصلی تجهیزات، روش تفکیک و آموزش جستجو کرد: در حوزه تجهیزات، عدم وجود تجهیزات مدرن جمع آوری پسماندها به تعداد مناسب در سطح شهر و یا کمبود شدید سطل های جمع آوری پسماند در کوچه ها و محلات مشهور است. همچنین در بخش روش انجام، تفکیک از مبدا پسماندها انجام نمی‌گیرد و تفکیک نشدن پسماندها از مبدا تولید مانند محلات مسکونی، موجب افرایش حجم پسماند و افزایش آلودگی منابع طبیعی نظیر خاک می گردد. موضوع مهم دیگر،
مبحث اطلاع رسانی و آموزش است. اکثریت شهروندان به اهمیت تفکیک از مبدا پسماندها آگاه نبوده و مشاهده می شود که انواع مختلف پسماندهای قابل بازیافت و غیر قایل بازیافت، تر و خشک و گاها پسماندهای خطرناک و شیمیایی همگی در محل جمع آوری پسماندهای شهری تجمع پیدا می کنند. متاسفانه تا اندازه ای موضوع استمرار اطلاع رسانی و آموزش در زمینه اهمیت تفکیک از مبدا کمرنگ شده است در حالیکه مشارکت جویی و برنامه ریزی جهت آموزش مؤثر بر بهبود وضعیت فعلی تاثیر بسزایی خواهد داشت.
اما موضوع دیگر از معضل محیط زیستی شهر بوشهر، موضوع پساب ها و رها سازی روان آب های سطحی و ورود فاضلاب شهری در برخی نقاط به محیط ساحلی و دریا می باشد. این موضوع سال هاست که بدون بررسی عواقب مخرب صورت می پذیرد و تاکنون راهکار مناسبی بدین منظور تدوین و یا اجرایی نشده است. پساب های عمدتاً رها شده در دریا را در شهر بوشهر می توان از حیث آلایندگی به گروه های زیر تقسیم بندی کرد.
پساب های مغذی: عموماً فاضلاب ها و پساب های شهری رها شده در سواحل و دریا، حاوی سطوح بالایی از مواد مغذی هستند. اگر این مواد تا مدت ها در آب وجود داشته باشند ممکن است باعث رشد جلبک ها در آب شوند که تصفیه آن را با مشکل رو به رو می کند و آب را غیرقابل شرب می کند. همچنین رشد بیش از حد جلبک ها باعث کاهش میزان اکسیژن درون آب شود. همچنین، اغلب اوقات آلودگی طبیعی ناشی از میکرو ارگانیزم هایی مانند ویروس ها، باکتری ها و عوامل بیماری زای موجود در آلاینده های میکروبی بوجود می¬ آیند که اتفاقاً در این گروه از آلاینده ها احتمال مشاهده بیشتری دارند. این آلودگی طبیعی ممکن است باعث مرگ ماهی ها و دیگر جانداران آبزی و همچنین بیماری در انسان هایی که از اینچنین آبها استفاده می کنند و یا در معرض تماس با این آبها هستند (افرادی که در سواحل آلوده شنا می‌کنند)، شوند .
مواد معلق: برخی آلاینده نیم فاصله¬ ها (مواد، ذرات، و مواد شیمیایی) به آسانی در آب حل نمی شوند. برخی از این مواد دیرتر ته نشین می شوند. این مواد مضر بوده و حتی برای ارگانیزم هایی که درون آب قرار دارند کشنده هستند.
مواد آلاینده شیمیایی: بسیاری از صنایع و کارگاه های صنعتی (مانند کارگاه های کشتی سازی) باعث ورود مواد شیمیایی به آب می شوند. این مواد اغلب بصورت منابع نقطه ای وجود دارند. این مواد برای بسیاری از آبزیان سمی بوده و رشد آنها را با مشکل روبه رو می کند.
آلاینده های نفتی: آلاینده های نفتی نه تنها بصورت منطقه ای باعث آلودگی می شوند، بلکه بر محدوده وسیعی از محیط زیست تاثیر منفی می¬گذارند. این مواد نفتی می‌تواند باعث مرگ بسیاری از ماهی‌ها و دیگر آبزیان شده و بسیاری از خصوصیات زندگی آنها را با اختلال رو به رو سازد. آلاینده های نفتی اغلب توسط نفتکش ها و دیگر منابع نفتی به محیط زیست وارد می شوند. در این زمینه، می‌توان اقدامات مختلفی جهت کاهش آثار در مورد جلوگيري از آلودگي آب دریا به انجام برسد. از جمله این اقدامات نصب سيستم سپتيک تانک در برخی نواحی ساحلی با کاربری های توریستی و تفریحی، نظارت بر ورود روان آب ها و فاضلاب ها از بخش خشکی به دریا و مدیریت اصلاحی و فوری وضع موجود، جلوگیری از ورود احتمالی فاضلاب ها در محوطه کارگاه های کشتی سازی و دیگر صنایع ساحلی، كنترل و آزمايش سیستم های جمع آوری پساب انسانی، کنترل سیستم های دفع فاضلاب مستقر در روی شناورهای تفریحی در ناحیه ساحلی شهر و اندازه‌گیری دوره‌ای مشخصات فیزیک وشیمیایی آب در محدوده نوار ساحلی بوشهر، خواهد بود. همچنین توجه به استانداردهاي زیست محیطی به صورت جدی در تمام مراحل جمع آوری، تفکیک، انتقال و دفن بسیار مهم است. این استانداردها، معيارهاي مهمی براي حفاظت محيط زيست از انواع آلودگي به شمار مي‌روند و تخطي از آن¬ها به معني اثرگذاري مخرب قابل ملاحظه آلودگی ها به صورت مستمر بر محيط زيست شهری ميباشد. رعایت الزامات و استانداردهای محیط زیستی در پروژه ها و طرح های توسعه ای مختلف ساحلی بندر بوشهر (مانند انواع پروژه های ساختمانی در حوزه گردشگری دریایی)، از تاثیرگذارترین پشتوانه های رشد مستمر به شمار می آید. چراکه حفظ منابع طبیعی و اکوسیستم ها، به ویژه منابع آبی نظیر دریاها که از اکوسیستمی با ساختار شکننده تر و آسیب پذیرتر برخوردار می باشند، در گرو مراقب و نگهداری این منابع مطابق با استانداردهای تدوین شده مصوب می باشد.
اما از دیگر مشکلات موجود در حوزه کنترلی دفع پسماند و پساب های شهری در بندر بوشهر می‌توان به موضوعات ذیل اشاره کرد:
وضعیت لندفیل فعلی: هم اکنون لندفیل (محلی که انواع زباله و پسماندها به آنجا منتقل و دفن می شوند) مورد استفاده به منظور دفع پسماندهای جمع آوری شده در محدوده شهری (سایت جاده نیروگاه اتمی) بوشهر قرار دارد که سال هاست از ظرفیت پذیرش آن می گذرد. وضعیت این لندفیل کاملا غیر استاندارد بوده و هیچ کدام از الزامات زیست محیطی مربوطه را دارا نمی باشد و خود موجبات آلودگی غیر قابل کنترل هوا، خاک و منابع آبی زیر زمینی و انتشار روز افزون گازهای گلخانه¬ای شده است. در حقیقت دفع و دفن غیر اصولی انواع پسماندها، عدم انجام عملیات جداسازی و بازیافت پسماندهای خطرناک پیش از دفن¬ در لندفیل¬ها، موجب تولید و انتشار مقادیر زیادی گازهای گلخانه¬ای نظیر دی اکسید کربن می¬شود. از سویی دیگر، بادهای محلی شهر بوشهر در حقیقت قسمتی از طوفان‌های خلیج فارس است که در اثر اختلاف فشار بین صحرای عربستان و ارتفاعات جنوبی ایران در فصول مختلف پدید می‌آیند و بعضاً بر انتشار آلاینده های هوا و گازهای منتشر شده از لندفیل به بخش های شهری موثرند. از سوی دیگر، بوی منتشر شده از لندفیل مورد اشاره تا فواصل زیاد و مجاورت مناطق مسکونی انتشار می یابد. این موضوع با توجه به وضعیت آب و هوایی بندر بوشهر که از وزش های ساحلی در فواصل مختلف سال برخوردار است، بر شدت آلودگی هوای ناشی از لندفیل مذکور افزوده است.
ایستگاه های بازیافت: تعداد ایستگاه های بازیافت در سطح شهر با توجه به شاخص هایی نظیر جمعیت و وضعیت بخش های مختلف کمتر از حداقل مورد نیاز است و این موضوع کیفیت جمع آوری مناسب پسماندها را با مشکل جدی مواجه ساخته است.
از سوی دیگر، مجاورت بخش اعظم ناحیه شهری با کرانه ساحلی خلیج فارس، وجود بخش های ساحلی دست نخورده، پارک های شهری/ساحلی و مراکز تفریحی مجاور ساحل و همچنین مناطق جزر و مدی متعدد در نوار ساحلی، دو موضوع کمبود مخازن و سطل های جمع اوری پسماندها در مسیرهای ساحلی، کاربری های تفریحی و …. و همچنین بی توجهی شهروندان نسبت به رها سازی پسماندها در بخش ساحلی و دریا (که خود ناشی از عدم اطلاع رسانی و فرهنگ سازی کافی و نادیده گرفتن اهمیت سطح آگاهی شهروندان به عنوان تولید کنندگان اولیه پسماندها است) ریسک آلودگی ناشی از پسماندها را در شهر بوشهر بسیار بالا برده است.
راهکارهای اصلاح و بهبود:
به منظور پيشگيري از آلودگي ناشي از پسماندها توجه به منشا توليد، خصوصيات کمي و کيفي آنها، روش هاي موجود مديريت و يا کاهش ميزان توليد آنها، روش هايي اجرايي مناسب براي طرح و سازگار با محل و شرايط زیرساخت های شهری و به دنبال آن سطح آگاهي هاي شهروندان از خطرات و آلودگي هاي ناشي از پسماندها و يا نحوه مديريت و دفع آنها بسيار ضروري است. هر کدام از انواع پسماندها نيازمند ارايه برنامه هاي مديريتي مجزا ميباشد چرا که اين پسماندها از نظر ترکيبات، ميزان و حجم توليد و نهايتاً راهکارهاي مناسب جهت دفع نهايي، با هم متفاوتند.
کمینه سازی و تقليل پسماندها:. اين كار بطور كلي باعث كاهش هزينه ها و بهره وري بيشتر در مدیریت دفع پسماندها و پس آبهای شهری خواهد شد. اين راهبردهای پيشگيرانه و كمينه سازي، موجب مي شود تا از طريق تغيير در روش توليد، روش عمليات و مواد اوليه و يا فرآيندهاي مختلف موجود در سيستم از آلودگي در محل بطور موثري جلوگيري شود. به طور کلی دو روش اصلی اجرای برنامه های کمینه سازی عبارتند از تقليل مقدار جرم پسماندها قبل از توليد و بطور كلي جلوگيري از توليد و تقليل ميزان پسماندها از طريق مديريت صحيح و فرآيندهايي مانند بازيافت، استفاده مجدد. هر دو این روش های میتوانند به صورت مجزا و یا یکپارچه، تولید انواع پسماندها و پساب های شهری را کاهش دهند.
بازیافت: سیاست بازیافن به منظو تلاش برای استفاده از مواد مصرف شده برای تولید انواع کالاها، مواد و وسایل و ساخت مجدد همان کالا یا کالای قابل استفاده دیگر از همان مواد، از مهمترین روشهای متاخر مورد تایید در دنیا به شمار می آید. مواد قابل بازیافت اکثراً در بخش خانگی در طی روز و فعالیت های معمولی و با میزان آلایندگی پایین تولید شده و امکان تولید مواد خام مفید یا محصول مفید مجدد از آنها وجود دارد. شهروندان باید این آگاهی را پیدا کنند که این‌گونه مواد را تفکیک نموده (تفکیک از مبدا تولید) و بصورت مناسب جهت تحویل به ایستگاه های بازیافت، نگهداری نمایند.
به طور خلاصه، سیاست ها و اقدامات ذیل در مجموع میتوانند به عنوان مهمترین گام‌های نیل به کنترل موثرتر و بهینه چالش دفع پسماندها و پس آبهای شهری مورد توجه قرار گیرند:
• بکارگیری دستورالعمل های ملی و بین المللی مرتبط با مدیریت پسماند و حفظ محیط زیست ساحلی
• بررسی، تعیین و تهیه تجهیزات مورد نیاز بمنظور جمع آوری و تفکیک مواد زاید تولید شده
• حصول اطمينان از امکان پذیری تحويل و دفع اصولی انواع پسماندها در سطح شهر
• نیل به توليد کمینه پسماند و تدوین راه حل های مناسب بدین منظور
• دفع اصولی پسماندها به منظور کنترل و کاهش اثرات نامطلوب زيست محيطي
• تفکیک و بازیافت پسماندهای قابل بازیافت
• ثبت آمار و اطلاعات مقادیر پسماند تولید شده در بخش های مختلف
• بهبود روش تخلیه، حمل و نقل و بازیافت پسماندهای تولید شده
• پیش بینی شرایط لازم به منظور بازیافت و استفاده مجدد از پسماندها در راستای کاهش هزینه ها
• افزایش سطح آگاهی شهروندان از اهمیت حفظ محیط زیست آب و خاک در محدوده طرح
• آشنایی مسئولان و ناظران از چگونگی جمع اوری و مدیریت پسماندهای تولید شده
• برنامه ریزی بلند مدت جهت تدوین و اجرای طرح های جمع¬آوری پسماند، انتقال و دفن و پایش مستمر
در پایان قابل ذکر است که به منظور به حداقل رساندن آلودگی های مختلف زیست محیطی اشاره شده و حفاظت از مناطق حساس ساحلی/دریایی و حفاظت از زون های دریایی مهم مانند اسکله های ماهیگیری و تجاری بندر بوشهر، می بایست ضمن اقدام برای مرتفع نمودن تدریجی مشکلات فعلی، برنامه‌ریزی بلند مدت و واقع گرایانه در حوزه مدیریت یکپارپه منابع محیط زیستی و تامین زیرساخت ها و ساز و کارهای اجرایی به منظور بهبود اثر‌بخش آسیب های موجود وارده به محیط زیست بوشهر را در دستور کار قرار داد و با تدوین، اجرا و نظارت مستمر از تهدید و تخریب بیشتر منابع طبیعی این شهر زیبای ساحلی جلوگیری کرد.