میلاد محمدخانی
مهتا میرمقتدایی
مقدمه
یکی از مهم ترین اقدامات برای محافظت از محیط زیست شهری و منابع آبی، تغییر رویکرد در مدیریت آب و حرکت به سمت مدیریت پایدار و یکپارچه چرخه آب است. طراحی شهری حساس به آب و استفاده از زیرساخت های سبز شهری، رویکردی در طراحی و برنامه‌ریزی است که در آن تلاش می شود برای مدیریت و ترمیم چرخه آب از راهکارهای اکولوژیک غیرمتمرکز استفاده شود، تا زمینه شهری – تا جایی که ممکن است – مانند آنچه در زیست بوم طبیعی در جریان است کار کند. این مقاله تلاش می‌کند به بررسی زمینه هایی در شهر تهران بپردازد که می‌توان در آن ها با رویکرد طراحی شهری حساس به آب به احیای اکولوژیکی شهری پرداخت. همچون ایده پردازی هایی می‌توانند زمینه اجرایی شدن طرح هایی برای گذر از زیرساخت های ناکارآمد خاکستری به زیرساخت های سبز و زیست محیطی را فراهم کنند.
تهران: توسعه سهل انگارانه و سلطه زیرساخت های خاکستری
تهران، شهری است در مرز کوهستان و کویر.
کوه های بلند البرز که شمال تهران را احاطه کرده اند، علاوه بر چشم انداز منحصر به فرد، برای شهر خنکی، لطافت و به طور آشکار و نهان آب را به ارمغان آورده اند. آشکار مانند روددره هایی که مسیر خود را به سمت بیابان های جنوب شهر طی می کنند و از کریدورهای مهم طبیعی شهر محسوب می شوند، و نهان مانند آب هایی که به زیر زمین می روند و سفره آب زیرزمینی شهر را تغذیه می کنند.
همگام با انقلاب صنعتی و فراگیری رویکردهای سلطه جویانه نسبت به منابع و محیط طبیعی، توسعه زیرساخت‌های متمرکز برای مدیریت آب در شهرها – که بدون توجه به سلامت اکوسیستم طبیعی به دنبال کنترل و بهره کشی از منابع آبی بودند – چرخه طبیعی آب در شهرها و مناطق را به خطر انداخت. بحران کمبود آب، رخ دادن سیلاب و آلودگی منابع آبی همگی نشان‌دهنده تعامل نادرست میان محیط ساخته شده و چرخه طبیعی آب هستند. در رویکرد ناپایدار، آب به جای اینکه یک موهبت به شمار بیاید، به عنوان یک خطر یا عامل مزاحم با استفاده از زیرساخت های خاکستری و ناکارآمد تحت کنترل قرار می گیرد.
در نتیجه توسعه شتابان و ناآگاه نسبت به محیط‌زیست شهری، تهران نیز اکنون تحت سیطره زیرساخت های خاکستری قرار گرفته است. جوی ها و کانال های بتنی، رواناب روهای زیرزمینی، و سطوح نفوذ ناپذیر شهری عناصری هستند که در صورت جایگزینی آن ها با عناصر زیرساخت سبز و اکولوژیکی، می‌توان به ترمیم اکولوژی شهری و مدیریت پایدار آب در شهر کمک کرد.
ایده پردازی
- احیای اکولوژیکی رود دره ها
هسته های شکل گیری شهر تهران، تجریش، تهران ناصری و ری، هر سه بر یک محور و در راستای قله توچال قرار گرفته اند، مساله ای که به نوعی بیانگر اهمیت روددره ها به عنوان کریدورهایی طبیعی در شکل گیری شهر است. در راستای شمال به جنوب و در ساختار طبیعی شهر تهران مجموعا 7 رود دره (کن، فرحزاد، درکه، ولنجک، دربند، دارآباد، سرخه حصار) قرار دارند که از مهم ترین مشخصه های طبیعی در جغرافیای تهران به شمار می آیند. این روددره‌ها که روزی عملکردی طبیعی داشته اند، با نادیده گرفته شدن در توسعه شهر اغلب کانالیزه شده، به حاشیه رانده شده، و صرفا به عنوان عناصری برای انتقال و دفع سریع سیلاب در نظر گرفته شدند. سرریز شدن فاضلاب و زبالات به داخل این کانال ها نیز سبب افت کیفیت آب در طول مسیر شده و روددره‌ها را به عناصری مشکل ساز تبدیل کرده است. در آخرین طرح جامع تهران مصوب سال 1386 نگاه مکانیکی نسبت به روددره ها تا حدی تغییر کرده و انسانی تر و زیست محیطی‌تر شده است، اما تا به امروز همچنان در عمل اقدام مشخصی برای اصلاح نوع نگاه پیشین صورت نگرفته است.
اساسی ترین اقدام طراحی شهری حساس به آب در مواجهه با روددره‌ها احیای اکولوژیکی و بازیابی وضعیت پیش از توسعه در آن هاست، امری که علاوه بر مدیریت طبیعی آب های سطحی و ارتقای کیفیت آب سبب بهبود زیست گیاهی و جانوری می شود و امکان اتصال انسان و شهر با روددره‌ها به عنوان عناصری طبیعی را فراهم می آورد. اقداماتی که می توانند به بازیابی اکولوژیکی روددره‌های تهران کمک کنند عبارتند از:
o جایگزینی کفسازی سخت و نفوذناپذیر با بستر طبیعی روددره، برای تسهیل نفوذ رواناب به داخل زمین و کاستن از حجم رواناب.
o کاشت گیاهان تالابی و تلاش برای احیای پوشش گیاهی روددره. گیاهان تالابی با عملکرد تصفیه طبیعی خود (گیاه پالایی) علاوه بر کمک به کنترل جریان رواناب، سبب ارتقای کیفیت آب می شوند.
o طراحی نرم برای جداره روددره به عنوان جایگزینی برای جداره سخت کانال، با تاکید بر تقویت پوشش گیاهی و تعبیه دسترسی انسانی به بستر رودخانه.
o پیشبینی عناصری از طراحی شهری حساس به آب در مسیر رود که عملکرد نگه داری یا ذخیره آب را برعهده دارند، مانند برکه های ذخیره زیستی. این عناصر علاوه بر کنترل و تسهیل نفوذ آب، از لحاظ طراحی منظر واحد ارزش هستند.
o پیشبینی عناصری برای تقویت پایداری زیست محیطی، اجتماعی، و اقتصادی، مانند در نظر گرفتن قطعاتی برای کشاورزی شهری در محور روددره.
بدین ترتیب احیای روددره‌های تهران بر اساس رویکرد طراحی شهری حساس به آب و مدیریت غیرمتمرکز و در محل سیلاب می‌توانند به طور جدی تر در طرح های جامع و تفصیلی شهری مورد توجه قرار گرفته و به مرحله اجرا برسند.
- بازتعریف جوی ها در شهر
در سطح شهر تهران، جوی ها نیز به عنوان عناصری از زیرساخت خاکستری مدیریت آب سطحی، همانند کانال ها به عنوان ابزاری برای انتقال آب به شبکه های فاضلابرو زیرزمینی عمل می کنند. بستر سخت و کفسازی شده جوی‌ها نه تنها کمکی به مدیریت در محل و نفوذ رواناب به داخل زمین نمی‌کند (خلاف اتفاقی که در محیط طبیعی می افتد)، بلکه سبب افزایش آلایندگی و سرعت جریان رواناب می گردد.
در رویکرد طراحی شهری حساس به آب، جوی های سیمانی یا بتنی با عناصری اکولوژیکی مانند گریزاب ها ((swales و باغچه های باران ((rain gardens جایگزین می شوند، عناصری که علاوه بر کنترل جریان رواناب، با بهره گیری از سازوکارهای طبیعی سبب ارتقای کیفیت رواناب و فراهم آوردن امکان نفوذ آن به زمین می شوند.
در تهران، اصلاح جوی ها بر اساس رویکرد طراحی شهری حساس به آب می تواند به ترمیم چرخه طبیعی آب شهری کمک نماید. موارد زیر می‌توانند در این زمینه مورد توجه قرار گیرند:
o جایگزین کردن کفسازی سخت جوی ها با بستر نفوذپذیر کاشته شده
o ایجاد گریزاب به منظور کنترل، پالایش و هدایت رواناب
o ایجاد باغچه های باران به منظور نگه داری و نفوذ رواناب
o توجه به طراحی منظر و پیشبینی فضاهای سکون یا نشستن در تلفیق با زیرساخت های سبز
جوی خیابان ولیعصر در تهران از نقاطی است که قابلیت بالایی برای احیای بستر نفوذپذیر و گسترش پوشش گیاهی در آن وجود دارد. تلفیقی از عملکردهای حرکت و سکون آب بوسیله گریزاب ها و باغچه های باران در مسیر جوی می‌تواند علاوه بر مدیریت پایدار رواناب ناشی از کوهپایه و خیابان، از لحاظ بصری و کارکردی منظر نیز واجد ارزش باشد. این تغییرات می‌تواند به بهبود اکولوژی شهری و کیفیت زیست محیطی در خیابان ولیعصر منجر گردد.
- دریاچه های مصنوعی، طراحی با محوریت انسان و طبیعت
دریاچه های مصنوعی می توانند تا حد امکان شبیه به محیط طبیعی و با توجه ویژه به دسترسی انسانی به آب طراحی شوند. مواردی که در طراحی دریاچه های مصنوعی در رویکرد طراحی شهری حساس به آب مورد توجه است عبارتند از:
o طراحی نرم لبه های دریاچه با استفاده از تراس بندی، تقویت پوشش گیاهی و حوزه حائل، و فراهم آوردن دسترسی انسانی به آب برای تقویت تجربه طبیعت در شهر.
o استفاده از گیاهان تالابی و بومی در بستر یا حاشیه دریاچه برای پالایش کیفیت آب و خلق محیط زیست گیاهی و جانوری در شهر.
o پیشبینی فضاهایی در حاشیه دریاچه برای فعالیت هایی مانند کشاورزی شهری، که به پویایی و پایداری اجتماعی و اقتصادی کمک می کنند.
o توجه به چرخه طبیعی آب در شهر و حصول اطمینان از اینکه دریاچه مصنوعی یا برکه های خیس و خشک اخلالی در اکوسیستم شهری ایجاد ننمایند، به ویژه در مناطقی که با بحران کمبود آب و خشکسالی مواجه اند.
دریاچه چیتگر در تهران، بزرگ ترین پهنه مصنوعی آب در شهر است. فارغ از مباحث مطرح شده در زمینه تاثیرات زیست محیطی ایجاد دریاچه چیتگر به عنوان مداخله ای انسانی در ساز وکار طبیعی، در مورد طراحی دریاچه انطباق حالت کنونی با اصول طراحی شهری حساس به آب می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد.
در طرح کنونی دریاچه، ایجاد لبه های نرم و خصوصا توسعه پوشش گیاهی در لبه دریاچه مورد توجه قرار نگرفته اند، به گونه ای که بخش عمده حاشیه ای به سکوهای بتنی اختصاص یافته اند. در این بخش ها، دسترسی انسانی به آب نیز توسط نرده مسدود شده اند (بحث امنیت با توجه به عمق کم دریاچه در لبه‌ها خطرساز نیست). توسعه پوشش گیاهی حائل در حاشیه و کاشت گیاهان تالابی در بستر حاشیه دریاچه برای پالایش طبیعی کیفیت آب، مواردی اصلاحی هستند که در صورت اجرا می‌توانند به بهبود اکولوژی شهری کمک کنند. همچنین توجه بیشتر به دسترسی انسان به آب و اتخاذ رویکرد برای پیوند انسان با طبیعت به جای ممانعت دسترسی انسان به طبیعت، می‌تواند علاوه بر پاسداشت کرامت شهروندی تجربه غنی تری را از حضور در فضا برای شهروندان به همراه داشته باشد.
نتیجه‌گیری
موارد ذکر شده، مهم ترین زمینه هایی در شهر تهران هستند که پیاده سازی طراحی شهری حساس به آب در آن ها می تواند به احیای اکولوژیکی شهر کمک کند. در برخی موارد مانند احیای روددره‌ها یا جوی ها، تغییرات یا پیاده سازی طرح هایی جامع می‌توانند به صورت تدریجی و نقطه ای اتفاق بیفتند. با احیای اکولوژیکی شهر از طریق رویکردهایی نظیر طراحی شهری حساس به آب، می توانیم شکاف میان محیط شهری و محیط طبیعی را کوچک ترکرده و شهری زیست پذیرتر داشته باشیم.