غزال کرامتی
معمار و طراح شهری، عضو هیأت علمی دانشگاه
آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی
Gh.keramati@iauctb.ac.ir
تهران، نمونه ایران است؛ مسئله تهران همان است که مسئله ایران است. این یادداشت بر پایه دیدگاه های نگارنده در پایان نامه کارشناسی ارشد طراحی شهری با عنوان ” جایگاه آب در شهرسازی امروز ایران ” سال 1382 و تجربه کارِ کارشناسی بر کلانشهر تهران و پیرامون آن از سال 1383 تا 1393 نوشته شده است، که از آن پس تا سال 1400 با عضویت در کمیته محیط زیست شورای اسلامی شهر تهران، ری، تجریش به شکل مشاوره ادامه پیدا کرد.
1 – خاک حاصلخیز
چندین هزار سال پیش رودخانه های خروشانی که از افزونه جنوبی رشته کوه البرز (کوهستان توچال) رو به جنوب سرازیر بودند، آبرفت حاصلخیزی در دشت تهران به جای گزاردند که از مواد معدنی و کانی های غنی کوهستان تشکیل شده بود و به دشت رسیده بود.
امروز بر این دشت حاصلخیز (که از معدود بخش های فلات ایران بر لبه کویر مرکزی ایران بود که خاک مناسب کشاورزی داشت)، بیش از 20 شهر ساخته شده است که اغلب، قدمتشان کمتر از چهل سال است. دشت حاصلخیز ارزشمند نادر در فلات ایران، پر از واحدهای مسکونی شده است که با آزادره ها و بزرگراه ها و خیابان های آسفالته به هم وصل هستند؛ مانده خاک حاصلخیز (که چندین هزار سال برا ی تشکیلش در طبیعت زمان رفته) هم به سیمان و بتن آلوده شده و کشاورزی چند هزار ساله در دشت تهران به مسیر نابودی افتاده است.
2- رودخانه به سبک فلات ایران
حوزه آبخیز البرز مرکزی، که از غرب با رودخانه کرج و از شرق با رودخانه جاجرود تعریف می شود و به دریاچه نمک در کویر مرکزی ایران می ریزد، رودخانه های پرشماری را در امتداد بدنه جنوبی کوهستان توچال، رو به جنوب دارد(داشت)، که هفت تا از آنها با سرشاخه هایشان از بقیه شاخص تر و بزرگتر هستند(بودند) و به ترتیب از غرب به شرق عبارتند از: وردآورد، کن، فرحزاد، درکه، دربند، دارآباد و سرخه حصار. هفت رودخانه ای که به سبک همه رودخانه های رو به درون فلات ایران در فصول پر بارش و کم بارش، جلوه های متفاوتی از خود را در طبیعت کوهپایه ای شمیران-تهران به نمایش می گزارند(می گزاردند) و بر پایه سرشتشان در فصلی از سال به باریکه آبی با صدای گوشنواز و در فصلی دیگر به خروشنده ای سیل گون تبدیل می شوند (می شدند). خوش آب هایی که دور و بر خودشان را خوش هوا می کردند و روستاهای خوش نشین و سر سبز روی کوهپایه تا دشت را خوش آمد می گفتند. این هفت رودخانه باستانی که زندگی آفرین در کوهپایه و دشت تهران هستند(بودند)، در پس توسعه گری های مدرنیستی برای تهران مدرنیزه – که در نقشه طراح جامع تهران 1347 متبلور است عزت خود را از دست داده اند و برای اَبَرشهر پیچیده پایان قرن چهاردهم هجری خورشیدی، ترسناک و نوعی آفت محسوب شده اند. ترس از طبیعتِ این رودخانه ها برای اهالی اَبَرشهر به حدی است که همه هفت رودخانه را در کانال های بتنی انداخته اند تا افسار آب روان را به دست بگیرند و به بیرون محدوده بیش از 700 کیلومتر مربعی اَبَرشهر هدایتش کنند. هفت رودخانه، جز خطر سیل و فنا چیزی برای اَبَرشهر ندارند و به آب جاری در این اَبَرشهر نیازی نیست و محله ها و حال و هوای سرزنده ساکنان آنها کم اهمیت تر از این هستند که وقت و بودجه صرف حضور ملایم و زیبای آب جاری هدیه طبیعت تهران برای سر زندگی و روح افزایی و شادی کودکان و نوجوانان و باقی ساکنان شود.
در جهان مدرنیزه قرن بیستم میلادی، اول خوش آب و هواترین جاهای اطراف هسته تاریخی شهر به قیمت ارزان تملک می شود، در طرح تفصیلی با توجیه های غیر کارشناسی به کاربری هایی تبدیل می شود که همخوانی با محیط زیست ندارند و به قیمت های گزاف فروخته می شوند و سپس عامل خوش آب و هوایی به عنوان هیولای سیل یا بلای آسمانی معرفی می شود.
بیمارستانی غول پیکر، پسآب خود را در کانال بتنی مسیل می ریزد. چند مجتمع مسکونی چندصد واحدی هم ا ز بدو ساخت همین روش تخلیه پسآب را برمی گزینند. استفاده از کانال های بتنی آب های جاری طبیعی برای انتقال پسآب، تا جایی تبدیل به امری بدیهی می شود که نمایندگان ساکنان چند برج نوساز در یک منطقه نوساخته شده، تقاضا می کنند که فاضلاب انسانی جمع که به دلیل ساخت زمین کوهپایه جذب خاک نمی شود و از کف بالا زده، به کانال بتنی متعلق به رودخانه ای زندگی ساز هدایت شود تا به بیرون شهر برود و کف کفش اهالی بیش از این آلوده نشود.
3- چشمه
از چندین هزار سال پیش، چشمه ای از پای صخره ای کوچک که جزئی از منتها الیه شمالی صخره ای بزرگتر بر لبه جنوب شرقی پیش آمدگی کوهستان در دشت بود، می جوشید. گفته می شود حداقل 8000 سال پیش، انسان هایی پیرامون این چشمه ساکن شدند. به گفته متون کهن ایرانی، دوازدهمین شهری که به خواست خداوند آباد شده، همین است. سکونتگاهی که حداقل سه هزار سال پیشینه شهرنشینی دارد و جزو زنجیره جاده ابریشم بوده است. شهر ری (راگای باستانی)در پای چشمه علی باستانی که نهر سورن از آن جاری بود ساخته شد. این چشمه رازآمیز با حضور مردمان محلی و غیرمحلی سرزنده بود و در اوقاتی از سال هم منظر به سبب شست و شوی قالی و فرش منظر رنگارنگ و شادابی به شهر عرضه می کرد. راز چشمه این است (بود) که منبع جوشش آب آن نامعلوم است (بود) و در چند هزار سال اخیر هرگز آب آن قطع نشده است (بود).
یکی از عجیب ترین بلایای غیرطبیعی که بر سر تهران آمده، تهیه نقشه خطوط متروی تهران توسط بیگانگان فرانسوی در سال های دهه پنجاه است. کوهپایه و دشتی چندین صد هزار ساله با سفره ها و راه آب های زیرزمینی چندین هزاران ساله با پیشینه سکونتگاه های انسانی چند هزار ساله، با فرهنگ سکونت و مهندسی و معماری کهن سه هزار ساله در پای رشته کوه البرز در ایران، به شکل صفحه ای سفید بر میز نقشه کشی مهندسان غریبه اروپایی تصور شد و بدون شناخت کارکرد رگهای زندگی بخشِ آبرسان به همه موجودات از گیاهان و جانوران گرفته تا انسان، خطوط مترویی ترسیم شدند که بعدها هم کسی جرأت تغییر یا اصلاح آن ها را نداشت. همین دو سه سال پیش بود که خبر رسید که چشمه علی خشکیده است؛ خود خبر ناب بود و مناسب اَبَرشهر مدرنیزه، بعد از چندهزار سال بالاخره خشکید! دوستداران میراث طبیعی و تاریخی تهران به شکل های گوناگون پیگیر چند و چون واقعه شدند، آب چشمه پس از چند روز دوباره جوشید و پس از دو سه بار قطع و وصلی پی در پی در نهایت معلوم شد که سرِچشمه به دست مهندسان تونل ساز افتاده و راز چشمه برملا شده و حسب مورد و پیشامد در روند ساخت تونل، شیر آب را می بندند و باز می کنند. اکنون چشمه در گوشه ای از شهر ری افتاده و دیگر اسرارآمیز نیست. صخره بزرگتر هم که نام بی بی شهربانو را برخود دارد،
تبدیل به جولانگاه کارخانه سیمان شده و با اینکه نشانه ای و میراثی طبیعی-تاریخی است و مکانی مقدس است، دارد از صفحه روزگار حذف می شود.
موارد بعدی که می توانند در دنباله این یادداشت ارائه شوند، به ترتیب عبارتند از:
4- قنات
5- درخت
6- باغ
7- فضای سبز ( پوشش گیاهی )
8- آب خام
9- باران و برف
10- خاک پوک شده فرونشسته
11- گسل های شمالی و جنوبی اَبَرشهر
12- هوا
13- صدا
14- پسآب
15- جانوران موذی (سوسک و موش و …)
16- پسماند
17- انسان
18- کهنسال ترین موجودا ت زنده شهر تهران
19- منظر طبیعی اَبَرشهر
20- چشم اندازهای طبیعی تصاحب شده کور شده