نغمه ترک زاده، طراح شهری، وین
آنچه مرا واداشت که گزارش مختصر زیر را با شما در میان بگذارم، تجربه ملموس گفتارهایی بود که بارها شنیده و خوانده شده و حداقل برای من به وقوع نپیوسته بود. نوشتاری که در ادامه می‌آید نگاهی دارد به نحوه مشارکت مردم در پیاده سازی و آرام سازی و مختلط سازی یکی از پر رفت و آمدترین خیابان های تجاری شهر وین. این خیابان که ماریا هیلف نامیده می‌شود، قدمتی دیرینه دارد که نقل آن از این گفتار خارج است. مختصر بگویم با شهر وین زاده شده، رشد کرده و گسترش یافته است. خیابانی که امروزه بیش از ده هزار نفر، با آن سر و کار دارند (در آن حوالی زندگی می‌کنند، کار می‌کنند، تجارت دارند، خدمات ارائه می دهند، به خرید می روند و یا اوقات فراغت خود را می گذرانند). این تعداد بازدید کننده در مقایسه با جمعیت تقریبا دو میلیونی شهر وین ملموس تر است.
این خیابان تجاری که از قلب وین نشأت گرفته وهم سوی جهت گسترش شهر ادامه یافته، از گذشته محمل خطوط حمل و نقل عمومی بوده است. اولین قطار شهری اسبی وین، در این خیابان وظیفه حمل و نقل شهروندان را به عهده گرفت تا اینکه مبدل به قطار شهری برقی شد. از آنجا که در سال ۱۹۹۳ شبکه قطارهای زیرزمینی وین آغاز به کارکرد، یکی از خطوط اصلی این شبکه پنج خطی در راستای این خیابان وظیفه رفت و آمد مردم را عهده دار شد. بدین صورت در فواصل حدود ۵۰۰ الی ۶۵۰ متری ، چهار ایستگاه قطار زیرزمینی رفت و آمد این خیابان را پوشش می دهد. افزایش روز افزون تعداد ماشین ها و حضور این چهار ایستگاه، شهر را بر آن داشت تا محلی از اعراب برای قطار شهری برقی باقی نگذاشته و با برچیده شدن این وسیله عمومی از سطح خیابان، اتوبوس های شهری وظیفه تغذیه مسیر را تا مبادی خیابان به عهده گرفتند.
بدین صورت خیابان ماریا هیلف تحت تسلط ماشین ها قرار گرفت و مراجعانی که پیاده یا از طریق خطوط حمل و نقل عمومی به این خیابان دسترسی داشتند به جداره خیابان رانده شدند.
خیابان ماریاهیلف مرا به یاد خیابان لاله زار می‌اندازد، شاید از همین روی با حسرت ناامیدانه ای مراحل بهینه سازی اش را دنبال کردم.
خیابان ماریاهیلف همچون لاله زار، پیاده‌ها را پس زد و به جداره‌ها کوفت تا ماشین ها اجازه تاخت و تاز پیدا کنند. وقتی حضور کاربران پیاده کمتر شد، افت کیفی مغازه‌ها و کافه‌ها و مراکز تفریحی بیشتر و بیشتر شد.
خیابان لاله زار در هم فرو ریخت (بگذریم از فعالیت‌های شایسته‌ای که به صورت تزریق موضعی تسکین درد می‌دهند) اما شهر وین فرو ریختن خیابان ماریا هیلف را برنتابید.
در سال ۲۰۱۱میلادی، شهر وین تصمیم به نجات خیابان که نه! بلکه تصمیم به نجات زندگی شهری و کیفیت زندگی شهروندان گرفت. بنا شدکه اولویت به عابران پیاده داده شود، اما برچیدن ماشین ها تصمیم ساده ای نبود. نه تنها پیاده سازی این خیابان به عنوان یک شریان اصلی شهر،شبکه حمل و نقل را مختل می نمودبلکه صاحبان مشاغل و کسبه نیز دلایل خاص خود را برای مخالفت با این تصمیم داشتند.پیاده سازی این خیابان مقدور نبود، پس مسولان با بررسی های متعدد بر آن شدند تا بخش میانی خیابان پیاده سازی و مابقی آن مختلط طراحی شود. این که به چه دلیل و بنا به چه مطالعاتی این تصمیم اتخاذ شد از حیطه این گزارش خارج است.
برای دستیابی به چنین هدفی مشارکت شهروندان و مخاطبان فضا انکار ناپذیر بود.
مخاطبان می‌بایستی در زمینه تصمیم گیری و طراحی مشارکت می‌کردند. چون فضا متعلق به آنان بود و بدون اجرا کردن آنچه مخاطبان خواهانش بودند، روند طبیعی تغییر زیر سؤال رفته و مختل می‌شد.
این مخاطبان بودند که باید اعلام می‌داشتند که چه خواست‌ها و مطالباتی و توقعاتی از فضا دارند و فضای جدید می‌بایستی چه قابلیت‌هایی داشته باشد.
برای رونق هر چه بیشتر فضا و ایجاد بستری برای قدم زدن، پرسه زدن، عبور کردن و یا لختی درنگ و ماندن در فضا چه باید کرد؟
کاربری آتی فضا، بایدها و نبایدهای بی چون و چرای فضا، عناصر و عوامل ضروری در فضا چه هستند و چگونه باید مستقر شوند؟
اینها سؤالاتی بود که شهر وین باید با همکاری مردم بدان پاسخ می‌داد.
نقطه آغازین
در سال ۲۰۱۱ شهر وین مطالعات همه جانبه‌ای را برای دگرگونی شرایط نامناسب خیابان ماریا هیلف آغاز کرد. در این مطالعات می‌بایستی دورنمایی از این فضا در حالی که جوابگوی نیازهای چند گانه کاربران فضا بود مجسم می‌شد. نیازهایی که اهم آنان توجه به یک شریان ترافیکی عمده شهر، حفظ و ارتقا کیفیت زندگی ساکنان محدوده مورد نظر و کیفیت فضا به عنوان راسته خرید و یا گذران اوقات فراغت بود.
در این زمان (پاییز سال ۲۰۱۱) در محل خیابان، اتاقکی به نام «اتاق گفتگو» مستقر و تعریف شد تا در آنجا چارچوب طراحی و بهینه سازی خیابان مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
چارچوب طراحی که بر پایه نظرات و خواست شهروندان صورت گرفته بود، حدود دو سال بعد توسط کارشناسان به شهروندان ارائه شد (ژانویه ۲۰۱۳ تا آپریل۲۰۱۴) تا بازخورد نظرات آنان پروسه طراحی را جهت بخشد.
نگاهی به پروسه مشارکت
گروه‌های جمعیتی که در پروسه مشارکت شرکت کردند به طور عمده عبارت بودند از:
- ساکنین محلات مجاور
- کسبه خیابان و خیابان‌های مرتبط
- شاغلان و کارمندان در خیابان و در خیابان‌های مجاور
- مشتریان و خریداران
- افراد بی سرپناه که به صورت تکی یا گروهی برخی از ساعات شبانه روز در لابلای ساختمان‌ها سکنی گزیده، جلب ترحم کرده و یا پاتوق داشتند.
- عموم علاقمندان به پروژه بدون در نظر گرفتن ارتباط مستقیم با پروژه
این افراد باید این امکان را می‌داشتند که به راحتی و بدون واسطه بتوانند نظرات و پیشنهادات و توقعات خود را با کارشناسان در میان بگذارند.
از طرفی برای فعال کردن گروه‌های مختلف مرتبط برای مشارکت در پروژه می‌بایستی تدابیر مختلفی اندیشیده می‌شد تا کارشناسان بتوانند سطوح مختلف مشارکت در پروژه را مد نظر قرار دهند.
بدین منظور شیوه‌های مختلف مشارکتی آنچنان که در ادامه می‌بینید مورد استفاده قرار گرفت:
خبرنامه ها:اطلاع رسانی توسط روزنامه‌ها، خبرنامه‌ها و وب سایتی که بدین عنوان طراحی شده بود. خبرنامه‌ها به طور مستمر میان مخاطبان به دو صورت دیجیتال و چاپی توزیع شد. دریافت کنندگان خبرنامه‌ها اهالی محلات مجاور، کسبه، کارمندان و شاغلان و علاقمندان عام بودند.
خبرنامه‌ها شامل موارد زیر می‌شدند:
- ارائه اطلاعات و ایجاد چشم اندازی از آینده خیابان
- مروری بر نتایج رویدادهای همفکری و گفتگوها
- مراحل فرآیند مشارکت و نتایج آن
- زمانبندی پروژه
- روند طراحی
خبرنامه‌ها به شیوه‌های مختلف و از چندین روش در دسترس مخاطبان قرار گرفتند: (دیجیتالی و چاپی) - از طریق پست: خبرنامه‌های چاپی (کاغذی) به تمام خانوارهای ساکن در مناطق مجاور ارسال شد.
- ایمیل: خبرنامه‌های دیجیتالی برای افراد علاقمند که در لیست داوطلبان دریافت اطلاعات اتاق گفتگو ثبت نام کرده بود، ارسال شدند.
- نسخه عمومی از خبرنامه‌ها: که به شکل چاپی در اتاق گفتگو و برخی مؤسسات مرتبط قابل دریافت بود.
- وب سایت: خبرنامه در بخش دانلود خبرها در وب سایت قابل دسترسی بود.
- کاتالوگ: علاوه بر خبرنامه کاتالوگ هایی نیز موجود بود که در آن مرور کوتاهی بر روند کار و عناصر مختلف پروژه وجود داشت.
این کاتالوگ در اتاق گفتگو به صورت رایگان در دسترس بود و به علاوه محتوای آن در بخش دانلود وب سایت نیز قابل دریافت بود.
وب سایت پروژه:
وب سایت پروژه بخشی از پروژه مشارکت بود که به عنوان بستری برای ارائه اطلاعات استفاده می‌شد.
علاوه بر اطلاع رسانی مداوم و بروزرسانی آن، بخشی نیز جهت نظرخواهی آنلاین در باب الزامات اساس طراحی راه اندازی شده و به تعداد بیشتری از افراد مجال مشارکت در روند طراحی را می‌داد.
بخش اصلی وب سایت ارائه مهمترین نتایج مراحل مشارکت بود که زمانبندی طراحی، مراحل مشارکت و مدیریت اجرا را شامل می‌شد.
در بخش دانلود سایت قابلیت چاپ تمام موارد فوق مهیا بود.
محتویات وب سایت شامل موارد زیر بود:
- اخبار مربوط به طراحی
- اطلاعات عمومی در مورد پروژه و چشم انداز برنامه زمانبندی
- نحوه همکاری و مشارکت مردمی، مروری بر عناصر فرایند مشارکت
- نتایج به دست آمده از تحلیل فضا، مباحث اتاق گفتگو، کانسپت آماده شده، نظرسنجی‌های آنلاین
- سؤالات متداول
- صندوق پست الکترونیک، تماس‌های فردی و پیشنهادات و انتقادات
این صندوق بیش از ۲۸۰ بار استفاده شد هر چند درصد کمی هم نامرتبط و یا بیهوده بودند.
اتاق گفتگو : اتاقکی پیش ساخته بود که در خیابان تعبیه شده و توسط گردانندگان برنامه، متخصصان و کارشناسان و نمایندگان شهر سرپرستی می‌شد. در آنجا علاقمندان می‌توانستند سؤالات، پیشنهادات، خواسته‌ها، تقاضاها و توقعات خود را ارائه دهند. این گفتگوها در ساعات غیر اداری توسط ایمیل پروژه قابل پیگیری بود، هر ایمیل به صورت شخصی توسط کارشناسان پاسخ داده می‌شد. امکان ارتباط تلفنی نیز به صورت رایگان برقرار بود.
این اتاق به عنوان محل اطلاع رسانی برای ساکنان و کاربران خیابان ماریا هیلف مورد استفاده قرار گرفت. در اینجا شهروندان علاقمند می‌توانستند در مورد طرح پیشنهادی اطلاعاتی کسب کرده و با کارشناسان اعم از معماران، طراحان شهر، طراحان منظر، مدیران شهری و منطقه‌ای مذاکره کنند.
پوسترهای متعدد نصب شده بر دیوارها، نمای کلی از پروژه و امکانات مشارکت را ارائه می‌داد. همچنین در آنجا یک عکس هوایی با مقیاس۵۰۰ :۱ از خیابان گسترده شده بود که بازدید کنندگان توسط آن می‌توانستند بهتر و مشخص‌تر نظرات و سؤالات خود را مطرح کنند.
علاوه بر این یک دفترچه پیشنهادات و انتقادات در دسترس افراد قرار داده شده بود که علاقمندان نظرات و درخواست‌های خود را در آن ثبت نمایند.
به منظور بهره وری در غیر ساعات اداری، یک صندوق پستی در خارج اتاق گفتگو نصب بوده و می‌توانست در طول شبانه روز استفاده شود.
پیشنهادات، ایده‌ها، نظرات و خواسته‌های شهروندان به شدت متفاوت و متنوع بود اما در عین حال هم پوشانی فراوانی هم دیده می‌شد. نتایج به شکل محتوایی دسته بندی شدند.
مشارکت در نمونه آزمایشی:
نمونه آزمایشی بخشی از فضای طراحی شده مد نظر بود که به صورت موقت (سه روزه) اجرا شده و بازخورد مشارکت کنندگان در آن مورد بررسی قرار گرفت. در این زمان، طرح مورد نظر آزمایش و پایش شده و نتایج برای سنجش طرح ثبت شد.
از آنجا که طراحان و کارشناسان آرام سازی ترافیک و ایجاد فضای مختلط برای بخشی از خیابان را مد نظر داشتند بخش کوچکی از خیابان در طی سه روز به روی خودروها به جز موارد خاص بسته شد.
در این زمان تمام پهنه خیابان به روی عابرین پیاده گشوده شد. هزاران نفر امکان تجربه زودرس فضا را پیدا کردند. همزمان یک کارگاه طراحی در محل مستقر شد.
در همین هنگام در اتاق گفتگو نیز کارشناسان با نظرات کاربران و عکس العمل آنان برخورد داشته و مواجه شدند. بدین صورت الزامات و پایه‌های طراحی نهایی از این مشاهدات حاصل شد (تصویر 1).
در این مدت اهالی و بازدید کنندگان توانستند فرصت‌های ارائه شده به واسطه کاربری و طرح جدید خیابان را تجربه کرده و مورد ارزیابی قرار دهند. این نمونه موقت امکان مشارکت تمامی شهروندان بدون هیچ محدودیتی را ممکن می‌ساخت.
همزمان کنجکاوی شهروندان در مورد آینده خیابان برانگیخته شد و توجه به روند مشارکت و طراحی افزایش یافت.
شهروندان می‌توانستند به طور مستقیم در محل اتاق گفتگو نظرات و پیشنهادات خود را ارائه دهند.
در روز نخست برگزاری کارگاه طراحی به منظور جلب نظرات و ایده علاقمندان و مخاطبین صورت گرفت (تصویر 2).
روز دوم برنامه‌های متنوع برای کودکان و نوجوانان از قبیل چهره پردازی، اسکیت برد و بادکنک بازی و در غروب نمایش فیلم ترتیب داده شد (تصویر 3).
روز سوم بر پایی یک فضای مناسب پیک نیک و اتاق نشیمن فراهم شد ،تا تعلق هر چه بیشتر فضا به شهروندان نمایش داده شود (تصویر 4).
نظرسنجی آنلاین :
برای جمع آوری و آشنایی با نیازهای اساسی و پیشنهادات کاربران در باب خدمات خیابان از نظرسنجی آنلاین استفاده شد.
در طول بیش از یک ماه علاقمندان نظرات خود را در مورد پروژه بیان کردند. وب سایت پروژه امکان نظر سنجی را در بخش های مختلف ارایه می داد.
این نتایج به عنوان پایه ای برای برنامه ریزی ماریاهیلف قرار گرفت.
به علاوه نتایج بدست آمده باید جمعبندی می شد تا دستورالعمل روشنی برای اقدام های مشارکتی بدست آید.
موضوعات مطروحه:
آسایش: آسایش بیشتر در فضا اولین درخواستی بودکه بیان شده بود. نتایج نشان داد که بیشتر افراد مایل به داشتن کفسازی یکدست و بدون مانع بوده و یک منطقه پیاده روی وسیع و راحت به عنوان ارزش شناخته می شود (تصویر 5).
اقامت :درخواست برای فرصت اقامت بیشتر در خیابان بسیار زیاد بود .تمایل به داشتن مکان های بیشتر برای نشستن و استراحت بدون چون و چرا.
کیفت زندگی بالاتر: عناصر سبز و وجود چشمه ها و فواره ها از خواسته های اصلی طراحی بودند تا که کیفیت زندگی در خیابان توسط آنها ارتقا پیدا کند.تمایل به داشتن فضای سبز بیشتر، نتیجه شاخص بررسی است.بنابراین هردو ،چه چشمه های آب نوشیدنی یا فواره ها و چه کاشت اضافه درختان ضروری قلمداد می شود و گام بعدی در طراحی خیابان است (تصویر 6).
امنیت : از نظر امنیت ، خیابان در رده مناسبی ارزش یابی شده بود . شهروندان دغدغه برخورد میان سواره و پیاده و دوچرخه سواران را داشتند. در نظر سنجی روشنایی خیابان از اهمیت کمتری برخوردار بود.
اشخاص شرکت کننده:
نظر سنجی آنلاین بازخوردهای زیادی داشت .افرادی که مستقیما با خیابان سروکار داشته ، بیش از همه در این زمینه مشارکت کردند. بیش از نیمی از افراد شرکت کننده از ساکنان محلات مجاور بودند.اکثریت افراد در حوزه سنی شاغل بودند. فقط چند نفر نوجوان در نظرخواهی شرکت کردند.
کارگاه طراحی:
این کارگاه به عنوان بخشی ازنمونه آزمایشی برگزار شد. ایده‌ها و پیشنهادات شهروندان برای طراحی مجدد خیابان بر روی عکس هوایی بزرگی ثبت شد و با کارشناسان در میان گذاشته شد (تصویر 7).
ازدحام در کارگاه طراحی بسیار زیاد بود. از حضور کارشناسان و مسئولان شهری در این کارگاه بهره برده شد و موارد و نکات بسیار مهم و حساس در مورد آینده خیابان به چالش کشیده شد. گفتگوی میان شهروندان با هیجانی بسیار همراه بود که ناشی از نظرات متفاوت آنان بود.
طرح اولیه بررسی شده و زیر سؤال برده شد.
بیشتر پیشنهادات مردمی مربوط به تغییرات کلی در خیابان بود. تخمین زده شده که حدود ۴۰۰ الی ۵۰۰ نفر در بحث‌ها مشارکت کرده‌اند.
پایش فضا:
در مرحله نمونه آزمایشی تأثیری که تغییر شکل ترافیک عبوری بر فضای خیابان گذاشته بود ثبت شد. برنامه تردد بدین شکل تغییر کرده بود. ممنوعیت حرکت وسایل نقلیه به جز دوچرخه، ماشین‌های باربر، تاکسی‌ها به جز ساعات ۶:۰۰ تا ۳۰: ۱۰ و نیز منع پارک ماشین و توقف کوتاه مدت آن.
موارد زیر در این زمان سه روزه پایش شد:
- فعالیت‌ها و کارکردها
- رفتار کاربران و عابران
- مسیرهای پیاده و گذرگاه‌ها
- نقاط تلاقی
- محل‌های اقامت
- رفتارکودکان، سالمندان وافراد دارای محدودیت حرکتی
- نحوه استفاده از مبلمان شهری
- مشکلات باربرها و تاکسی‌ها در شبکه
الزامات طراحی:
بر اساس مشاهدات و بررسی نظرات مخاطبان الزامات زیر برای طراحی مجدد لحاظ شد:
-حرکت روان و بی دغدغه در فضا:
سازماندهی فضایی امن برای تمامی کاربران
اجتناب از تداخل دوچرخه سواران و پیاده ها با ایجاد وضوح، رفع موانع و ایجاد موانعی برای کاهش سرعت
باز کردن فضا توسط برداشتن موانع
بررسی و مناسب سازی لبه پیاده روها، تابلوهای تبلیغاتی ، کف پوش ها
مناسب سازی فضای کافه باغ ها
توزیع بهتر عابران پیاده در فضاهایی که معبر تنگ تر شده یا به موانعی برخورد می کند.
تعبیه تابلوهای خوانا در انتهای محدوده طراحی
محل پارک دوچرخه
–اقامت آسوده در فضا:
جانمایی مبلمان مناسب برای گروه های مختلف سنی کاربران متفاوت
ایجاد سایه ، سایه سار
محل های مناسب نشیمن و دور همی و گپ و گفت
مکان هایی برای استراحت و تفریح
فضاهای دوستدار کودک
فضاهای تنوع پذیر یا چند عملکردی برای رویدادهای گوناگون
نمایشگاه طراحی:
در این نمایشگاه، طرح اولیه به عنوان بخشی از نمایشگاه عمومی ارائه شد.
این نمایشگاه همزمان با نظرسنجی و نیز فعالیت اتاق گفتگو برای بررسی بازخورد ها ارائه شد.
هدف نمایشگاه ماریاهیلف ارایه هر چه بهتر جامع و کاملی از طراحی خیابان بود. علاقمندان می توانستند تصویری از آنچه خواهد شد بدست آورند.
بدین منظور یک مغازه که موقتا خالی بود در پاساژی در خیابان بدین منظور در نظر گرفته شد.با حدود ۲۵۰ متر مربع فضای نمایشگاهی ، علاقمندان توانستند این فرصت را داشته باشند که با پروژه آشنا شوند. کارشناسان اعم از معماران ،طراحان شهر ، معماران منظر،… برای ارایه اطلاعات در محل حضور داشتند .نمایشگاه با ارسال دعوتنامه به ساکنان آغاز به کار کرد. همزمان افتتاح نمایشگاه. خبرنگاران این رویداد را به طور جامع اطلاع رسانی کردند.
–محتوای نمایشگاه:
طرح دوستدار عابر پیاده: اولویت عابر پیاده در حوزه طراحی با توجه به اینکه در حال حاضر پیاده روها به مرز ظرفیت خود رسیده اند. با طراحی مجدد خیابان ، عابران فضای بیشتری برای قدم زدن ، پیاده روی و ماندن خواهند داشت.
طرح دوستدار دو چرخه: این خیابان بستری مناسب و امن برای دوچرخه سواران بوده و پارکینگ های مناسبی برای دوچرخه ها در طول مسیر تعبیه شده است.
ترافیک آرام: آرام سازی و یا مختلط سازی خیابان با هدف اولویت عابر پیاده می باشد. در مقاطعی که حذف ماشین ها مقدور نبوده از تکنیک های مختلط سازی خیابان استفاده شد.
فضایی قابل زیست: طراحی فضا به گونه ای که علاوه بر عابران گذری و مراجعان هدفمند، محمل و بستری مناسب برای گذران اوقات فراغت بوده و به نشیمن شهری ساکنان مبدل می گردد.
در دسترس بودن: شبکه های حمل و نقل شهری چه به صورت قطار زیرزمینی و تراموا ، اتوبوس و تاکسی … امکان دسترسی آسان را فراهم می کنند.
کارآفرینی و بازار یابی :کیفیت بالای فضایی نهایتا منجر به بالارفتن کیفیت کسب و کار و نیز ازدیاد مراجعان می گردد.
روند مشارکت: در نمایشگاه فوق نحوه مشارکت مردمی و پروسه آن به تصویر کشیده شده تا مخاطبان به نقش خود در پروسه واقف شوند.
-ماریاهیلف جدید و آمار
-سیرتوسعه تاریخی خیابان
-نمونه های آرام سازی بین المللی
- ارایه طرح چیدمان به مقیاس ۱:۵۰۰
-ارایه طرح اولیه ۱:۲۰۰ و ماکت ۱:۱۰۰
-نتایج نظر سنجی ها
جمعبندی نهایی
نهایتا نظرات ، ایده ها ، نگرانی ها ، اعتراضات ، مشکلات و … بررسی گردید و منجر به تدوین توصیه هایی برای طراحی مجدد فضا شد.
توصیه هایی که نه تنها از ذهن تعلیم دیده و خلاق طراحان می آمد بلکه توصیه هایی که ناشی از درخواست مخاطبان فضا ، شهروندان و ساکنانی بود که طی سیرتحول خیابان شاهد دگرگونی ها بوده و مطالبات جدیدی مطابق نیازهای واقعی خود دارند.