نظرگاه های شهری و منظر طبیعی شهر

حسین فهیمی زاده
کارشناس ارشد طراحی شهری
ارسالی از: شیراز
ایمیل: hfz1969@gmail.com

مقدمه
شهر از ترکیب و هم نشینی سه عنصر
1- محیط طبیعی Natural Environment
2- محیط انسان ساخت Man-made Environment
3- جامعه انسانی Human Society
شکل گرفته و به وجود می آید. تعادل و پایداری حیات شهر ، رابطه مستقیمی با کیفیت و نحوه همزیستی این سه عامل با یکدیگر دارد. هر گاه یکی از این سه عامل بر دیگران تسلط یافته و بخواهد بیش از حد و سهم خود از آنها بهره‌برداری نماید، بی‌شک پایداری محیطی و اکولوژیک شهر ، به خطر افتاده و از تعادل خارج میشود.
سالهاست که انسان به عنوان مغز متفکر در حال بهره برداری حداکثری از محیط طبیعی پیرامون خود به طرق مختلف است، که ساخت و ساز و توسعه زیر ساختها، از جمله گسترده ترین آنها میباشد. در نتیجه این توسعه شتابان و بعضا بی توجه به توان و ظرفیت های محیط طبیعی پیرامون، امروزه شاهد بروز مشکلات فراوانی در محیط شهری خود می‌باشیم.
یکی از پهنه ها و عرصه های طبیعی که این روند تاثیر مخرب بسیار چشمگیری بر آنها گذاشته ، ارتفاعات و مناطق کوهپایه ای در اطراف، حاشیه و یا میان شهرها هستند.
این مقاله نخست، سعی در معرفی موقعیت، ویژگی ها، نقش و جایگاه این مناطق در سازمان فضایی و تصویر ذهنی شهر دارد و سپس با بیان وضعیت فعلی، آسیب های وارده و تهدید های پیش روی این مناطق تلاش می‌کند با هدف صیانت و حفاظت از این پهنه ها و عرصه ها راهبردهایی کلان و راهکارهایی اجرایی را ارائه نماید.
کلید واژه ها:
Natural Town scape ، چشم انداز طبیعی شهر ، نظرگاه شهری ، تصویر ذهنی شهر ، قابلیت زیست محیطی

1- چشم انداز طبیعی شهر Natural Townscape

از زمانی که اسپریگان کتاب طراحی شهری خود را نوشت بیش از نیم قرن می گذرد (AD 1965 ) .
در این کتاب از دور نمای بصری شهرها، نقش اساسی جغرافیای محیط و شکل بستر طبیعی زمین و عناصر سازنده محیط طبیعی، نظیر کوه ها، تپه ها و بلندی های موجود در بستر شهر نام برده شده است و به لزوم ترکیب هوشمندانه و برنامه ریزی شده عناصر انسان ساخت و طبیعی در کنار یکدیگر برای دست یابی به یک تصویر ذهنی و هویتی ایده آل از شهر تاکید گردیده است. از سوی دیگر پس از انتشار کتاب سیمای شهر لینچ،1969 AD، عده ای از اندیشمندان، شکل طبیعی بستر زمین شهر (Natural Land Form) را به عنوان یک عامل مهم و تاثیر گذار بر تصویر ذهنی آن دانسته ، و عقیده دارند که می بایست به عناصر سازنده تصویر ذهنی شهر اضافه گردد.
این ویژگی، ضمن ایجاد تنوع در دور نما و چشم انداز طبیعی محیط، باعث شکل گیری تصویر جمعی (Collective
Image) کامل تری از شهر میگردد .
چشم انداز طبیعی شهر یک تصویر جمعی از تمامی عناصر مهم و نسبتا درشت مقیاس طبیعی هستند که در کنار و ترکیب با یکدیگر بچشم می آیند و تفاوت عمده ای با تصویر ذهنی طبیعی از عناصر مجزا و منفرد دارد. این چشم انداز تنها از نقاط خاص و شاخص قابل دیده شدن و در ذهن سپرده شدن است و نظر گاه های طبیعی و نقاط و پهنه های بلند در شهر ها از جمله مهمترین مکانهایی هستند که امکان دیده شدن چنین تصویری را فراهم می آورند.

2-نظرگاه های شهری

بستر طبیعی زمینNatural Land Form
از عناصر متعددی تشکیل شده که در این مقاله، پهنه های ارتفاعی، ارتفاعات، تپه ها، نقاط شاخص دید و منظر و آنچه آنها را عرصه های استراتژیک بصری یا نظر گاه شهری
می نامیم مورد توجه اند.
عرصه‌های استراتژیک دید و منظر مکان هایی هستند که به واسطه ارتفاع بیشتر از سطح عمومی شهر، امکان دیده شدن از اطراف به عنوان یک نشانه ی طبیعی را دارا بوده و همچنین امکان دیده شدن عرصه عمومی شهر از روی آنها به عنوان نظرگاه طبیعی فراهم می آید. این عناصر، عملکردی دوگانه دارند از یک سو به عنوان نشانه طبیعی به چشم می آیند و از سوی دیگر امکان دیده شدن شهر را فراهم می‌آورند. همین عملکرد دوگانه است که ارزش بسزایی را به این عرصه ها در ساختار فضایی و فرایند تشکیل تصویر ذهنی شهر می بخشد.
عمده شهرهای ایران در دشت های کوچک و بزرگی که در میانه رشته کوه های البرز و زاگرس وجود دارند شکل
گرفته اند و بجز شهر های واقع در مناطق مرکزی و کویری،کمتر شهری در ایران وجود دارد که با کوه وتپه ای در ارتباط نباشد. نکته قابل تامل آن است که اکثر این شهر ها در طول زمان با کوه ها و تپه های اطراف خود وارد یک ارتباط و تامل فرهنگی شده اند، آنها را مکان هایی پاک ، مطهر و گرامی میدانند، هنگام طلب باران در این مکان ها نماز میخوانند، در طول زمان امام زادگان، شهیدان و بزرگان دین، هنر و قهرمانان خود در طول بر بلندای آنها به خاک سپرده اند، برای پختن نذورات، تفرج، عروسی و شادی به آنجا می‌روند و آنها را با
نام های زیبا و نیکو می‌نامند. تا آنجا که اکثر این کوه و تپه ها به فرهنگ فولکورور عامه مردم منطقه راه یافته و در فرهنگ عامه نهادینه شده اند.بنابراین لازم است این عناصر، شناسایی و مطالعه گردند تا بتوان با آسیب شناسی دقیق و ریشه یابی علل بروز آنها، طرح ها و برنامه های مناسب جهت حراست و توسعه پایدار آنها را تهیه نمود.

3- تخریب نظرگاه های شهری

سیاست ها و قوانین نامناسب مالکیت وتغییر کاربری زمین بدون توجه به قابلیت ها ، ارزش های زیست محیطی و فرهنگی ، در سال‌های اخیر باعث شده است تا بسیاری از پهنه های خاص و دارای ارزش های ویژه کالبدی _ بصری ، واقع در محدوده خدماتی شهرها بدون توجه به این واقعیت ها، به کاربری‌های مختلفی تبدیل گردند، که از جمله آنها می بایست به تبدیل و تغییر کاربری پهنه ها و نظرگاه های شاخص دید شهری اشاره نمود. این مناطق از دید و منظر زیباتر، آب و هوای بهتر ، پوشش گیاهی غنی تری نسبت به مناطق دیگر برخوردار بوده و به همین دلیل توجه دلالان زمین را جذب و زیر تیغ تفکیک و تغییر کاربری میروند.
از جمله شهرهایی که چنین اتفاقی را تجربه کرده اند میتوان به کرمانشاه، شیراز، خرم آباد ، یاسوج ، ارتفاعات شمال تهران ، ساخت و سازهای کوه صفه اصفهان ، بروجرد و … اشاره نمود.
با رشدی شتابان در دهه های اخیر ، محدوده اکثر شهرها به حد نهایی بستر طبیعی خود رسیده و در جستجوی زمین برای ساخت و ساز های جدید، ناآگاهانه از پیکر کوه ها و تپه ها بالا رفته و این مناطق را علی‌رقم تمامی قابلیت های منحصر به فردشان عملا به نابودی کشانده اند.
دید و منظر شهری، بسیاری از یادگارهای معنوی و فولکوریک محلی، آثار معماری، باغات قدیمی و بسیاری دیگر از ارزشهای نهفته در این مناطق را ناآگاهانه تخریب نموده و ضربه ای جبران ناپذیر به پیکره محیط، تصویر ذهنی و هویت طبیعی و تاریخی شهرها وارد آورده اند.
براستی میتوان بیان نمود که تخریب این مناطق و نظر گاه ها، در کنار ضربه‌زدن به هویت های بصری و کالبدی شهر ضربه های جبران ناپذیری را نیز بر منظر فرهنگی شهر وارد
آورده اند.
در سال‌های اخیر واژه نوینی در فرهنگ لغات و ادبیات شهرسازی ما حضور کرده که از آن به کوه خواری نام برده میشود و به این موضوع اشاره می‌کند که افراد سود جو، اقدام به تخریب محیط طبیعی پیرامون شهرها به ویژه کوهها و ارتفاعات دارند و از طرق مختلف این مناطق را که در طول زمان از از هجوم انسان و فعالیت های وی در امان بوده اند را تصاحب کرده به زیر ساخت و ساز می برند.

4- آموزش و آگاه سازی عمومی

سالها پیش زمانی که سرعت تخریب بافت ها و بناهای با ارزش تاریخی موجب نگرانی شدیدی شده بود، عده‌ای راهکار آگاه سازی، آموزش عمومی و جلب مشارکت های مردمی را، پیشنهاد نمودند، که به تدریج اثر بسیار مثبتی را در این مناطق برجا گذاشت.
با تحلیل و بررسی دلایل موفقیت، بسیاری از طرحهای شهری این نکته آشکار میگردد که مشارکت عمومی در فرایند تصمیم گیری و اجرا، از اصلی ترین ارکان تحقق پذیری آنها بوده است . تا زمانی که عموم مردم از اهمیت، ضرورت و منافع حاصل از حفاظت و حراست از عرصه ها ، آثار و کلا عناصر با ارزش موجود در سطح شهر آگاهی نیابند، می توانند اصلی ترین موانع اجرایی و مقاومت های محلی در مقابل تحقق طرح ها را بوجود آورند.

در مقابل زمانی که به اهمیت و منافع حاصل از اجرای طرح آگاه شوند، میتوانند به عنوان توانمندترین بازوی اجرایی در سرمایه گذاری، تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجرا تبدیل شوند.
حال در باب ضرورت و اهمیت حفظ و حراست از عرصه‌ها و عناصر با ارزش طبیعی و بخصوص نظرگاه ها و چشم اندازهای طبیعی شهر، نیز لازم است تا عموم مردم شهر از ارزش و ضرورت حفاظت آنها آگاهی یافته تا در آینده با طرح های مناسب در راستای حفظ و توسعه این مناطق همکاری و مشارکت نمایند.

5- ثبت پهنه های هویتی و چشم انداز طبیعی شهرها

شهرها علاوه بر تصویر ذهنی کاربردی خود دارای یک تصویر بسیار با ارزش و بعضاً قدیمی تر به نام تصویر طبیعی اند آنچه امروز از آن به عنوان منظر فرهنگی در ادبیات شهری یاد می‌شود در برگیرنده همین منظر طبیعی است لازم است با شناسایی عناصر سازنده و تاثیرگذار بر منظر طبیعی و نهایتاً منظر فرهنگی شهرها این عناصر ثبت و قوانین و طرح های حفاظتی در خصوص آنها تهیه گردد مردم شهر می‌بایست است نقش و اهمیت این عناصر آگاه شده و با ارائه برنامه های مشارکت محور عموم مردم را در فرآیند تصمیم‌گیری و اجرای چنین طرح هایی مشارکت داد.

6-شناسایی و ثبت نظرگاه های طبیعی

برای اینکه پدیده‌ای رخ داده نه و تصویر آن در ذهن مخاطب ثبت شود، وجود چند عنصر اساسی ضروری ست، که مکان و محل وقوع پدیده ، یکی از آنها است. در این مقاله به تماشای شهر از فراز نظرگاه های طبیعی پرداخته شده و تاکید میشود که کیفیت محیطی و مکانی محلی که از آنجا به شهر نگریسته میشود، تاثیر مستقیمی بر مطلوبیت و نهایتاً تصویر ذهنی به جای مانده از آن در ذهن مخاطب دارد.
معمولا عمده زمان حضور شهروندان در محیط شهری مربوط به تردد، کار و فعالیت در فضاهای شهری متعارف و معمول میگردد و دیدن و تماشای شهر از بلندای نظرگاهی طبیعی تجربه ای خاص است و به واسطه همین خاصبودن است که تصویر ذهنی منحصر به فردی را در ذهن مخاطب ایجاد میکند.
این اصل خود دلیل دیگری بر ضرورت توجه و حفظ این پهنه ها و نظرگاه ها ست.
لازم است در هر شهر متناسب با شرایط کالبدی بستر طبیعی زمین رشته مقررات و ضوابطی تدوین شوند تا با شناسایی و ثبت نظرگاه های طبیعی آن منطقه ، به آنها عنوان مناطق خاص و ویژه نظرگاهی اطلاق شود و هرگونه عملیات عمرانی و ساخت و ساز در این محدوده ها تحت نظارت و محدود شود.

منابع

1_Spreiregen, Paul, “Urban desin :The Architecture of town and cities” , 1965

2- Lynch, Kevin.A , “Image of the city” , 1960

3_ McHarg, Ian , “Designing with nature”, 1969